Zapraszamy do współpracy!

Biuletyn Informacji Kulturalnej ukazuje się w odświeżonym kształcie graficznym. Nie jedyna to zmiana: w roku 2012 ukaże się sześć podwójnych numerów naszego pisma: w lutym, kwietniu, czerwcu, sierpniu, październiku i grudniu. Każdy numer będzie zamykany pod koniec miesiąca poprzedzającego. Jest to ważne, gdyż ponawiamy zaproszenie do współpracy kierowane do organizatorów życia kulturalnego w województwie kujawsko-pomorskim, przede wszystkim do osób pracujących w ośrodkach i domach kultury, w organizacjach pozarządowych, w instytucjach zajmujących się edukacją kulturalną. Prosimy o informacje, o teksty i zdjęcia. W miarę możliwości będziemy je publikowali. Prosimy również o propozycje problemów i tematów, które warto byłoby podjąć w naszym piśmie. Tak, jak dotąd będzie ono miało dwie wersje: drukowaną i elektroniczną, publikowaną na stronie Wojewódzkiego Ośrodka Animacji Kultury w Toruniu. Wersja elektroniczna, jak dotychczas, będzie obszerniejsza, aniżeli drukowana.

Biuletyn Informacji Kulturalnej jest bardzo ważnym przedsięwzięciem naszego Ośrodka pośród tych, które służą informacji kulturalnej i promocji kultury. Spośród innych takich przedsięwzięć można wymienić: stronę internetową Ośrodka, którą chcielibyśmy w tym roku na nowo uformować, Internetowe Kalendarium Kulturalne Województwa Kujawsko-Pomorskiego, w którym zamieszczamy informacje nadsyłane przez organizatorów imprez kulturalnych, na bieżąco aktualizowane i uzupełniane, Mapę Kulturalną Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Portfolio Plastyki Amatorskiej w Województwie Kujawsko-Pomorskim, Internetową Galerię Amatorskiej Fotografii Artystycznej. Przekazywaniu informacji służą także portale społecznościowe. Bezcenne są nasze spotkania, rozmowy, materiały przekazywane pocztą, również elektroniczną.

Zapraszając Czytelników do współpracy, chcielibyśmy tak redagować nasz Biuletyn, by jak najlepiej służył rozwijaniu życia kulturalnego w regionie. Chcielibyśmy, by – jak do tej pory – zamieszczane materiały obejmowały przede wszystkim trzy sfery: amatorską twórczość artystyczną, edukację kulturalną i promowanie kulturowego dziedzictwa regionu. Chcielibyśmy, by Biuletyn przynosił szefom placówek kultury i instruktorom artystycznym informacje użyteczne w codziennej pracy. Chcielibyśmy, by nasze pismo tworzyło przestrzeń, w której się spotykamy.

Pierwsze numery naszego Biuletynu ukazały się w 1996 roku. Przeglądając roczniki pisma, nie sposób nie zwrócić uwagi na dokumentacyjną wartość publikowanych materiałów. Ważne jest nie tylko odnotowanie czy szersze przedstawienie różnorakich wydarzeń i zdarzeń, ale i to, że publikacje inspirują do twórczych poszukiwań. Tym ważniejsze jest zaproszenie do współpracy.

Prosimy o nadsyłanie informacji do Biuletynu, do Kalendarium, do Mapy, do Portfolio.

Jerzy Rochowiak

Jubileuszowe XX Konfrontacje Amatorskiej Twórczości Artystycznej Regionu udowodniły, że teatr amatorski jest ciągle żywy i potrzebny, zarówno młodym twórcom, jak i ich odbiorcom. Imponująca jest potrzeba poświęcania wolnego czasu sztuce teatru przez młodych twórców, poszukiwaniom odpowiednich środków artystycznego wyrazu, wyborom tekstów, które odpowiadają ich wrażliwości i poruszają istotne dla nich problemy. Co powiedziały o młodym pokoleniu tegoroczne Konfrontacje? Przede wszystkim to, że młodzi nie boją się sięgać po trudne i ważne tematy, że boli ich obraz świata, w którym żyją, który obserwują, że chcą o nim mówić i wierzą w terapeutyczną funkcję teatru.

Wymienione tendencje można było zaobserwować przede wszystkim pierwszego dnia Konfrontacji. W sobotę 3 grudnia dominowały na scenie: mrok, pytania o istotę zła, o źródła cierpienia i o naznaczone traumą postrzeganie rzeczywistości. Dzień drugi, niedziela 4 grudnia, był potrzebnym widzowi „oddechem”, dowodem na to, że teatr pełni także funkcję ludyczną i że głos młodego pokolenia cechują również błyskotliwa wyobraźnia teatralna i poczucie humoru. Krótkie omówienie tegorocznych Konfrontacji zacznę właśnie od dnia drugiego; cechował się on większą różnorodnością i spotkał się ze znacznie żywszym zainteresowaniem zarówno jury, jak i publiczności.

Teatr Re-Akcja z Inowrocławia, Serenada,
Fot. Stanisław Jasiński

Teatr Re-Akcja z Młodzieżowego Domu Kultury im. Janusza Korczaka w Inowrocławiu pokazał Serenadę Sławomira Mrożka w reżyserii i scenografii Małgorzaty Wojciechowskiej. Doskonały wybór tekstu stał się przyczyną przynajmniej połowy sukcesu zespołu, który podczas Konfrontacji zdobył wyróżnienie oraz nagrodę aktorską. Bohaterkami przedstawienia są kury, które razem z kogutem wiodą spokojne życie, niepozbawione jednak błahych zaczepek i sprzeczek doskonale ilustrujących ich kurzo-ludzką naturę. Największym zmartwieniem koguta jest czyhający nieopodal kurnika sprytny i przebiegły lis – jak na prawdziwego lisa przystało, wygrywający w dodatku na gitarze serenadę pod oknami kurnika. Rudy przystojniak niespecjalnie musi się wysilać, by upolować kolejną zdobycz. Mrożek w sposób doskonały pokazał naturę człowieka, pełną przekory, zgubnej ciekawości, a także próżności. Młodzi twórcy bardzo dobrze oddali dowcip Mrożka; humor sytuacyjny w przedstawieniu wręcz iskrzył. Nie zagłuszyli świetnego tekstu, nie próbowali go na siłę zmieniać czy ulepszać, byli wobec niego pokorni (poza rozbudowaniem zakończenia wzbogaconego o scenę pogrzebu). Na uwagę zasługuje również dojrzały aktorsko zespół, przede wszystkim w jego kobiecej części. Kury w wykonaniu młodych aktorek były śmieszne, kokietujące i bardzo charakterystyczne – każda z nich przedstawiała inny typ kobiety.

Teatr PIMPA z Torunia, Mała Syrena
Fot. Stanisław Jasiński

Powiew świeżości był wyczuwalny również w przedstawieniu autorstwa najmłodszych aktorek biorących udział w Konfrontacjach. Siostry Marta i Maria Cynk-Mikołajewskie z Teatru PIMPA w Toruniu zaprezentowały Małą Syrenę według baśni Andersena. Jest to już trzecie przedstawienie przygotowane przez dziewczynki podczas wakacji. Największą zaletą ich spektaklu jest to, że wzbudza ono nieodparte wrażenie podglądania dziecięcej zabawy w teatr oraz poczucie ogromnego zaangażowania w pracę teatralną, we wszystkie elementy przedstawienia – od scenografii, przez kostiumy i lalki, aż po adaptację tekstu, pomysły reżyserskie i aktorskie. Prościutka scenografia ograniczona w zasadzie do parawanu z białymi kotarami i kilku niezbędnych rekwizytów podkreśla subtelność opowieści i dwoistość świata, w którym żyje tytułowa Syrena. Andersen opowiada o miłości, która wymaga poświęcenia i ogromnej odwagi. Wiąże się bowiem z porzuceniem znanego już życia i podjęciem wyzwania, by poznać nowy świat – piękny i zupełnie nieznany. Aktorkom Teatru PIMPA udało się zbudować pełne uroku, wzruszające i niezwykle proste przedstawienie – z wykorzystaniem techniki teatru cieni.

Filip Jasik z Inowrocławia, Fuck you Eu.ro.Pa!
Fot. Stanisław Jasiński

Filip Jasik z Kujawskiego Centrum Kultury w Inowrocławiu pod opieką reżyserską Elżbiety Piniewskiej przygotował monodram oparty na tekście Nicolety Esinencu Fuck you Eu.ro.Pa!. Ciekawie i zarazem ascetycznie pomyślana przestrzeń, w której znajduje się jedynie ruchome lustro i wieszak to pole myśli młodego chłopaka, prowadzącego rozmowę z ojcem. Być może to ich pierwsza męska rozmowa, w której głos zabiera dorosły już syn? Czy to zatem spóźniona rozmowa? Spowiedź? Czy może potrzeba oczyszczenia? Można odnieść wrażenie, że stać go na taką odwagę, a chwilami nawet bezczelność wyłącznie dlatego, że rozmawia z ojcem, który już nie żyje, nie może mu odpowiedzieć. Wielką zaletą monodramu jest dojrzałe aktorstwo Jasika, znacznie odbiegające od amatorskiego charakteru przedstawień zaproszonych na tegoroczny KATAR. Wątpliwości może budzić jedynie dobór tekstu, którego realia odwołują się do rozpadu Związku Radzieckiego i wyjazdu bohatera do wymarzonej Europy, która nie jest tak wspaniała, jak wydawało się zza żelaznej kurtyny. Mimo, że historie krajów z byłego bloku komunistycznego są do siebie podobne, to jednak dało się odczuć, że chłopak nie mówi o świecie, którego realia są nam bliskie, z którymi moglibyśmy się w jakikolwiek sposób utożsamić.

Teatr Szpila*ARTeria z Torunia,
Alicja. Po drugiej stronie Świadomości
Fot. Stanisław Jasiński

Przedstawienie Alicja. Po drugiej stronie świadomości Teatr SZPILA ARTeria z I Liceum Ogólnokształcącego w Toruniu przytłoczyło mnie nadmiarem nagromadzonych znaków i wykorzystywanych środków teatralnych, jakkolwiek ostro zabrzmią moje słowa – obudziło we mnie irytację, wynikającą z poczucia zlekceważenia widza. Młodzi aktorzy przyznali, że pracują nad przedstawieniem już półtora roku, przez co ciągle się ono zmienia. Brakuje w nim jasnej myśli, którą chcą przekazać widzowi. Może czas na nowe przedstawienie? Czystsze formalnie, bardziej czytelne i przede wszystkim komunikatywne.

Inowrocławski Teatr Otwarty z Inowrocławia,  Pięć razy Bóg
Fot. Stanisław Jasiński

Słabiej w tym roku wypadło przedstawienie Inowrocławskiego Teatru Otwartego – stałego bywalca teatralnego KATAR-u. Grupa uczniów pracująca pod czujnym okiem Elżbiety Piniewskiej pokazała spektakl Pięć razy Bóg. Dramat mało znanego w Polsce Jonasa Hassena Khemiri stał się dla młodych twórców pretekstem do ciekawej pracy warsztatowej, uruchomił pokłady wyobraźni i potrzebę mówienia o istotnych problemach. Wspominała o tym aspekcie pracy nad przedstawieniem reżyserka spektaklu. Zabrakło mi jednak równowagi pomiędzy treścią dramatu a pomysłem na jej aktorską i inscenizacyjną interpretację. (O przedstawieniu pisał Jerzy Rochowiak w numerze 5/2011.)

Teatru Małej Sceny z Lipna, O potworach
Fot. Stanisław Jasiński

Ciekawie przedstawia się praca lipnowskiego Teatru Małej Sceny. O potworach Piotra Mazurkiewicza to spektakl w jego reżyserii. Dobrze napisany dramat, dojrzałe aktorstwo, ciekawe i proste rozwiązania reżyserskie sprawiły, że spektakl oglądało się z dużą ciekawością i przyjemnością. Nie zgadzam się jednak z tezą, czy może założeniem postawionym w tekście dramatu. Przekonanie o konieczności odwetu na potworze – symbolu człowieka, który czyni zło, osobiście budzi we mnie sprzeciw. Nie zgadzam się ze słusznością zasady „oko za oko, ząb za ząb”.

Teatr Przedsiębiorstwo Indywidualnej Groteski z o.o. z Torunia,    
ciasta?…
Fot. Stanisław Jasiński

Na uwagę zasługuje spektakl Przedsiębiorstwa Indywidualnej Groteski z Młodzieżowego Domu Kultury w Toruniu. ciasta?… w reżyserii i scenografii Hany Sierdzińskiej oparte są na powieści Elfride Jelinek Wykluczeni. Doskonale wykorzystano w przedstawieniu siłę światła i rolę rekwizytów. Miałam silne wrażenie, że na scenie nie ma niczego zbędnego. Podobnie ze scenariuszem – świetna adaptacja, czy może raczej praca nad przełożeniem na język teatralny wybranych scen z powieści Jelinek, której twórczość charakteryzuje się podejmowaniem trudnej problematyki i budowaniem wstrząsających, okrutnych dramatów rodzinnych. Opowieść o nastolatkach, którzy pod wpływem fascynacji filozofią postanawiają dokonać serii brutalnych napadów odsłania zagmatwane, mroczne losy rodziny, która nie uporała się z traumą wojny. Przedsiębiorstwu Indywidualnej Groteski udało się stworzyć przekonujące, mocne, precyzyjne i czyste przedstawienie; wobec jego problematyki nie sposób przejść obojętnie.

        
Tegoroczne, jubileuszowe Konfrontacje Amatorskiej Twórczości Artystycznej Regionu w dziedzinie teatru były ciekawym i wartościowym spotkaniem z początkującym teatrem. Nie wszyscy artyści prezentowali wyrównany poziom artystyczny, jednak wszyscy po raz kolejny udowodnili, że teatr może stać się ważnym i potrzebnym środkiem wypowiedzi dla młodych twórców.

***

        
Studenckie Koło Teatrologiczne UMK przygotowało TIK – Teatralny Informator Katarowy podsumowujący pierwszy dzień festiwalu. W ramach imprezy towarzyszącej można było wysłuchać koncertu Atrakcyjnego Kazimierza. Każdy dzień kończyły omówienia i dyskusje z twórcami prezentowanych spektakli. W niedzielę wręczono dyplomy i wyróżnienia. Jury w składzie: Jadwiga Oleradzka, Dorota Nowak, Jerzy Rochowiak, Justyna Bieluch, Wiesław Kowalski i Krystian Wieczyński Grand Prix KATAR-u przyznało Przedsiębiorstwu Indywidualnej Groteski z o.o. z Torunia za spektakl ciasta?… w reżyserii Hany Siedzińskiej. Nagrodę otrzymał również Teatr PIMPA z Torunia za przedstawienie Mała Syrena. Wyróżnienie otrzymał Teatru Re-Akcja z Inowrocławia za przedstawienie Serenada. Nagrody aktorskie przyznano Sylwii Skonieczce za rolę Blond w spektaklu Serenada z Młodzieżowego Domu Kultury w Inowrocławiu oraz Filipowi Jasikowi za monodram Fuck you Eu.ro.pa!. Natomiast wyróżnienia aktorskie powędrowały do Izabeli Papierskiej za rolę Kasi w spektaklu O potworach i Matki w spektaklu ciasta?… oraz do Rafała Górczyńskiego za rolę Maćka w spektaklu O potworach Teatru Małej Sceny z Lipna.

XX Konfrontacje Amatorskiej Twórczości Artystycznej Regionu w dziedzinie teatru, Toruń, 3-4 grudnia 2011, Studencki Klub Pracy Twórczej Od Nowa

Atrakcyjny Kazimierz
Fot. Katarzyna Koźlikowska

Magdalena Jasińska

Miejmy nadzieję!… nie tę lichą, marną,

Co rdzeń spróchniały w wątły kwiat ubiera,

Lecz tę niezłomną, która tkwi jak ziarno

Przyszłych poświęceń w duszy bohatera.

/Adam Asnyk/

***

Teatralnym sprawdzianem nowych możliwości nazwać by można to, co zdarzyło się w listopadzie 2011 roku. Przegląd Małych Form Teatralnych zakończył realizację projektu Teatr PLUS 2.0. Dla trzydziestu uczestników projektu 19 listopada odbyło się ostatnie szkoleniowe spotkanie zaplanowane jako uroczyste podsumowanie pracy, połączone z oficjalnym wręczeniem zaświadczeń o udziale w projekcie, który zawierał łącznie 130 godzin dydaktycznych przeprowadzonych zajęć. Jednak dla nas – organizatorów – listopad i grudzień 2011 były miesiącami realizacji kolejnego etapu projektu, okresem wytężonej pracy związanej z przygotowaniem do druku wydawnictwa podsumowującego projekt – Klucz do teatru. Teatr PLUS 2.0. – oraz przygotowaniem towarzyszącego  publikacji dokumentu filmowego. Zbiegło się to w czasie z ostatecznym opracowywaniem w Wojewódzkim Ośrodku Animacji Kultury koncepcji  działania zaplanowanego na rok 2012 – projektu Teatr PLUS MINUS – kontynuującego tradycję rocznych szkoleń w dziedzinie teatru jako formy terapii (ujmując zagadnienie w dużym skrócie).

W związku z tym piszę te słowa myślami będąc gdzieś pomiędzy tym, co się w ostatnim czasie wydarzyło, a co nazwałam „teatralnym sprawdzianem”, tym, co się wciąż dzieje, i tym, co jeszcze przed nami.

Nie byłoby projektu bez osób go realizujących, ale nie byłoby go także, gdyby nie było uczestników, beneficjentów. A nasze „plusowe” wyzwanie podjęły osoby, które śmiało mogę określić jako szczególne. Praca jest dla nich pasją, zaś nieodłącznym jej fundamentem – głębokie, pełne szacunku i refleksyjne spotkanie z drugim człowiekiem i ze sobą samym odzwierciedlonym w lustrze duszy napotkanego przypadkowo czy nieprzypadkowo człowieka… Tak napisałam w Biuletynie Informacji Kulturalnej z okazji inauguracji projektu. Z częścią uczestników zaprzyjaźniłam się już wcześniej – dzięki poprzednio realizowanym przeze mnie projektom, takim jak toruński Teatr PLUS 2010, czy łódzkie Międzynarodowe Biennale, Spotkania Teatralne Terapia i Teatr, których od 1995 roku zorganizowano aż dziewięć edycji. Cieszę się jednak ogromnie z poznania kolejnych przyjaciół, amatorów innego teatru, teatru potrzebnego, teatru dla życia.

Uczestnicy przez cały czas trwania projektu byli zachęcani przez realizatorów przedsięwzięcia do powoływania w macierzystych placówkach grup teatralnych, a także wspierani w już prowadzonej działalności teatralnej. Niektórzy podjęli więc w swoich środowiskach pierwsze w życiu próby zrealizowania jakiejkolwiek formy teatralnej. Niektórzy podjęli po prostu kolejne próby – wykorzystując nowo poznane możliwości, nowo nabyte umiejętności, innowacyjne metody pracy, interdyscyplinarne ćwiczenia.

Udział w projekcie wzięły Dorota Niedźwiecka z Ośrodka Terapii Odwykowej Uzależnień utworzonego przy Wojewódzkim Ośrodku Terapii Uzależnień i Współuzależnienia w Toruniu i Agnieszka Piś (do niedawna Agnieszka Kaszkiel) z Warsztatów Terapii Zajęciowej Arkadia w Toruniu. Wspólnie, z korzyścią dla obu stron, prowadzą one nietypowy, pełen ciepła teatr, integrujący pacjentów OTOU z upośledzonymi umysłowo aktorami z Arkadii. W trakcie trwania tego projektu zrealizowały z podopiecznymi filozoficzno-absurdalny spektakl Wojna u Lemurów według bajki Leszka Kołakowskiego. Obserwatorką ich pracy i pomocnym duchem grupy teatralnej w roku 2010 była Anna Ladzińska, wówczas stażystka w OTOU. Znajomość zaprocentowała jej obecnością w szkoleniu Teatr PLUS 2.0.

Dla Renaty Kwiatkowskiej z Osieka nad Wisłą to był również już drugi rok wspólnej pracy. Na co dzień zajmuje ją pomoc osobom niepełnosprawnym umysłowo w WTZ Arkadia w Toruniu. W wolnym czasie spełnia teatralne marzenia, swoje i osieckich dzieci. W trakcie trwania projektu pracowała nad sztuką Józefa Burniewicza Makabryczne igraszki.

Spektakl Ucho, Teatr Rozdarta Kurtyna ze Strzelna
Fot. Kasia Koźlikowska

Wylewna, zawsze skora do rozmów, nauczycielka Krystyna Matuszak z Kruszwicy swą miłością do teatru zaraża wychowanków – uczniów Szkoły Podstawowej w Rzeszynku w gminie Jeziora Wielkie i uczniów Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Strzelnie. Wraz z dziećmi ze szkoły w Rzeszynku przygotowuje spektakl Hakuna Matata – opowieść o pokonywaniu przeciwności losu zainspirowaną wyprawą ludzi niepełnosprawnych na Kilimandżaro. Nauczycielka o projekcie dowiedziała się od związanej z SOSW w Strzelnie i WTZ w Kruszwicy otwartej na innowacyjne arteterapeutyczne metody pracy psycholożki Lilianny Machury, z którą też już w 2010 roku nawiązaliśmy współpracę – dzięki obecności w projekcie zarówno jej samej, jak i jej profilaktycznego Teatru Rozdarta Kurtyna.

Magdalena Łubkowska-Stanisławska, polonistka i dramistka z Chełmży, nauczycielka Gimnazjum w Kijewie Królewskim i instruktorka teatru Drao w Młodzieżowym Domu Kultury w Toruniu w roku 2010 przygotowała dla projektu spektakl Otwarta książka, który zachwycił wszystkich obecnych wówczas widzów. Projekt zaintrygował reżyserkę, więc postanowiła skorzystać z kolejnej okazji wzbogacenia własnego warsztatu i stała się uczestniczką Teatru PLUS 2.0.

Z Bydgoszczy przyjeżdżała na spotkania zawsze uśmiechnięta Anna Grajewska, instruktorka terapii w Środowiskowym Domu Samopomocy Niezapominajka. Zainteresowanie kulturą Japonii skłoniło ją do wykorzystania tego tematu w muzyczno-plastyczno-ruchowej małej formie teatralnej Przemijanie.

Swej pracy w Zakładzie Poprawczym dla młodzieży upośledzonej w Świeciu oddany jest Janusz Kasak z Jeżewa. Instruktor o artystycznych uzdolnieniach (muzyka, rzeźba) dzięki uczestnictwie w projekcie zapoczątkował w Zakładzie zajęcia teatralne, które nazwał Ja w teatrze – Teatr we mnie.

Z Joanną Łagan, instruktorką teatralną w toruńskim Domu Muz, gdzie od kilkunastu lat prowadzi Teatr Amorficzny, a także prowadzi zajęcia z zakresu arteterapii, połączył mnie już pierwszy projekt. Dla niej, tak jak i dla mnie, niekończącym wyzwaniem jest teatr i jego wartości wychowawcze i terapeutyczne.

Także i Anna Skowrońska kolejny rok chętnie brała udział w naszej „poważnej zabawie w teatr”. Uczy w Szkole Specjalnej nr 26 w Toruniu i ma na swoim koncie wiele cenionych szkolnych spektakli teatralnych. Podobnie Beata Wróblewska, nauczycielka języka polskiego w Liceum Ogólnokształcącym w Zespole Szkół nr 4 w Bydgoszczy, która nie kryła radości z odkrywania kolejnych nowych możliwości.

Milka Baran-Szymańska z Solca Kujawskiego wiedzę zdobytą dzięki uczestnictwu w obu projektach teatralnych WOAK, sprawdza w praktyce w bydgoskim Przedszkolu nr 43, gdzie jest nauczycielką edukacji przedszkolnej.

Katarzyna Torzewska z Bydgoszczy, współzałożycielka korzystającego z myśli waldorfskiej przedszkola opartego na kreatywnej edukacji, została zaproszona do zaprezentowania autorskiej terapeutycznej bajki O dziewczynce z latarenką podczas konferencji podsumowującej projekt Teatr PLUS 2010. A uczestników i realizatorów projektu z 2010 roku poznała już wcześniej i… pozazdrościła. W tegorocznym szkoleniu uczestniczyła z wielkim zaangażowaniem.

Projekt okazał się interesujący dla grupy studentów i świeżych absolwentów psychologii na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, którą stanowili: Kinga Mickiewicz, Karolina Głogowska, Katarzyna Jakowska, Natalia Mataczyńska, Celina Manja-Przyziółkowska i Dariusz Ozimkiewicz. Już dziś mają oni kontakt z pacjentami psychiatrycznymi podlegającymi rehabilitacji społecznej, realizują ciekawe pomysły arteterapeutyczne pracując w Stowarzyszeniu Studentów i Absolwentów Psychologii. Projekt był dla nich źródłem praktyki arteterapeutycznej, która towarzyszy klasycznie pojętej psychoterapii alternatywnej wobec farmakoterapii lub ją wspomagającej. Zdobyte w Toruniu umiejętności na pewno wykorzystają w rozpoczynającym się właśnie nowym etapie ich życia – pracy zawodowej. Póki co ich wkładem w Przegląd Małych Form Teatralnych stał się poruszający performance na temat schizofrenii.

Wiedzę akademicką o praktykę z zakresu teatroterapii i arteterapii poszerzyła także Karolina Liskula z Ryńska, studentka oligofrenopedagogiki.

Etiuda Życie, zespół z Kijewa Królewskiego
Fot. Agnieszka Piś

Oryginalne inspiracje do pracy we własnym środowisku czerpały z udziału w projekcie, doskonalące swe kwalifikacje zawodowe, Ewa Stelmach i Małgorzata Dominiak ze Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Radziejowie, Natalia Bogusławska-Łuczejko i Dobrawa Wieloszyńska ze Środowiskowego Domu Samopomocy w Nowej Wsi Wielkiej, Martyna Górska z ŚDS w Nakle nad Notecią, Katarzyna Górecka z Wąbrzeźna, Wojciech Bryll z Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury, Sportu i Rekreacji w Gniewkowie oraz przybywające aż z Płocka pracujące w szkole specjalnej Anna Bańka-Słowikowskia i Ewa Zalewska.

Każda wymieniona powyżej osoba wniosła swój niewątpliwie cenny wkład we wspólny sukces projektu. A że arteterapia tak pojęta, jak ją ujmuje Teatr PLUS, gwarantuje rozwój także osobom prowadzącym zajęcia, realizującym projekt w każdym zakresie, jestem przekonana o niezapomnianych wrażeniach, jakie pozostawił projekt także w gościach spotkań otwartych, gościach specjalnych, obserwatorach, praktykantach i wolontariuszach, moderatorach dyskusji, wykładowcach i twórcach spektakli towarzyszących właśnie dzięki jego interakcyjności, wymianie doświadczeń i energii.

***

Teatralny egzamin „zdawały”  19 listopada 2011 roku zespoły artystyczne kierowane przez tych spośród uczestników całorocznego projektu, którzy postanowili podzielić się z innymi tym, jak i z kim pracują, zadecydowali, że pokażą co robią w swoich środowiskach. A że z różnych miejsc przyjeżdżali na szkolenie uczestnicy, to i wykonawcy prezentacji scenicznych przybyli do Torunia z różnych stron naszego województwa: z Osieka nad Wisłą, z Kijewa Królewskiego, ze Strzelna oraz z Torunia i Bydgoszczy.

Osobną grupę stanowili podopieczni Doroty Niedźwieckiej, pacjenci Ośrodka Terapii Odwykowej Uzależnień z Torunia – sprawdzali się jako widzowie. A jako aktorzy teatru Maska bacznie obserwowali pracę innych.

Spektakl Makabryczne igraszki, Teatr Sztuczki z Osieka nad Wisłą
Fot. Mariusz Kwiatkowski

Przegląd nie miał charakteru konkursu, ani nie został zorganizowany po to, by jakikolwiek specjalista od spraw teatru oceniał i krytykował przygotowane przez twórców amatorów prezentacje teatralne i parateatralne. Autorom projektu chodziło o to, aby było w tym przedsięwzięciu  coś więcej niż teatr, aby aktorzy dowiedzieli się czegoś więcej o sobie, aby widzowie dowiedzieli się czegoś więcej o aktorach, aby wszyscy obecni, dzięki teatrowi zostali „odkrywcami”, aby doświadczyli teatralnej wspólnoty, by zatarła się między nimi granica, by zarówno aktorzy, jak i widzowie byli i tymi, co „dają”, i tymi, co „biorą”, aby spotkanie stanowiło pozytywny bodziec do działania, do stawania się lepszym człowiekiem. Organizatorom chodziło o to, by jak największe grono odbiorców projektu, bezpośrednich i pośrednich beneficjentów projektu Teatr PLUS 2.0, mogło się spotkać, wymienić poglądami i doświadczeniami.

Na pierwszy ogień poszły Makabryczne igraszki – spektakl kabaretowy napisany przez Józefa Burniewicza w reżyserii Renaty Kwiatkowskiej (uczestniczki projektów Teatr PLUS i Teatr PLUS 2,0) i Eweliny Mytlewskiej (aktorki Teatru Lalek Zaczarowany Świat) z muzyką Adama Wąsika i piosenkami autorstwa Józefa Burniewicza. Spektakl przygotował integracyjny zespół teatralny Sztuczki z Osieka nad Wisłą. Przygody mieszkających w lesie sympatycznych sepleniących krasnali spotykających Czerwonego Kapturka, Wilka i Gajowego opowiedziane zostały z właściwą dynamiką i z humorem. W warstwie plastycznej moją uwagę przykuł kolor, w warstwie muzycznej – raperskie wykonanie „krasnalskiego” hymnu, którego refren brzmi: Hej ho, hej ho, krasnale dobre są, pomogą tam, pomogą tu, po pracy kładą się do snu. A w warstwie emocji – pozytywna energia, jaką naładowane było przedstawienie. Wdzięczne było dla mnie także „wychodzenie z roli”, powodowane tremą, ale i radością ze znalezienia się na scenie. Ponadto dowiedziałam się od dzieci (wreszcie!) „skąd się biorą krasnoludki”… Chcecie Państwo wiedzieć? – „z czerwonej czapeczki”.

Etiuda Bez tytułu, Teatr Drao z Torunia
Fot. Kasia Koźlikowska

Drugim wydarzeniem przeglądu była etiuda Życie przygotowana przez zespół teatralny z Zespołu Publicznych Szkół w Kijewie Królewskim (Gimnazjum).  Etiudę reżyserowała Magdalena Łubkowska-Stanisławska wspólnie z zespołem. W spektaklu wykorzystano muzykę Marka Bilińskiego. Działanie młodzieży na scenie było metaforyczne, ale przede wszystkim spokojne, ładne i delikatne, co mnie zaskoczyło, jako że nie pierwszy raz widziałam na scenie gimnazjalistów… Młodzi aktorzy z Kijewa Królewskiego ruchem, w prosty plastyczny sposób, przedstawili… życie. Zwyczajnie. Jak się ono rodzi w harmonii z muzyką w pierwszej scenie, kiedy postacie podnoszą się z bezruchu, z oczami przewiązanymi szarfami.  Jak się to życie rozwija, co symbolizowało „badanie” danej postaciom przestrzeni jeszcze bez udziału zmysłu wzroku w scenie drugiej. Bohaterzy symbolicznego spektaklu urodzili się dla świata, ale póki co, żyją jakby nie w pełni. Ich ciała nie buntują się jednak przeciw temu, ale akceptują taki porządek rzeczy. Kiedy w scenie trzeciej opaski zostały zdjęte, ich oczy „przejrzały”. Nie mogę nie przyznać, że aktorzy zagrali swe nieme role przekonująco i wiarygodnie, a szczególnie ta scena miała w sobie cenną szczerość, dzięki temu, że aktorzy nie udawali – najpierw naprawdę nie widzieli, a potem naprawdę zobaczyli – i siebie nawzajem, i nas wokół, i przestrzeń, i światło. Żeby nie było zbyt słodko, w kolejnych scenach mieliśmy i konflikt i bunt wyrażony za pomocą mowy ciała. Były też sceny z życia związane z „budowaniem” i „burzeniem”, gdzie twórcy sięgnęli po najprostsze rekwizyty – mniejsze i większe kartonowe pudełka. I było „10 lat później”, kiedy to postacie ukazały się znów z szarfami na oczach. Co miało to oznaczać? Dla mnie: kompromisy, zaniechania, zaniedbania, zakłamania, przekłamania, udawania. A dla innych co oznaczała ta i kolejne sceny, jak choćby ta, w której bohaterzy stają w szeregu plecami do widzów? Bardzo jestem ciekawa….

Teatr Profilaktyczny Rozdarta Kurtyna działający od trzech lat przy Specjalnym Ośrodku Szkolno -Wychowawczym w Strzelnie pokazał spektakl Ucho według scenariusza Lilianny Machury oraz w reżyserii Lilianny Machury i Magdaleny Budkiewicz (uczestniczki ubiegłorocznego projektu). Ucho to sztuka z zakresu profilaktyki alkoholowej. Miała ona konkretne zadanie do spełnienia: zwrócić uwagę widzów na destrukcyjny wpływ alkoholizmu na funkcjonowanie rodziny, samotność dziecka, które żyje w patologicznej, dotkniętej alkoholizmem rodzinie, jego bezradność i wycofanie. Założeniem twórców Teatru Profilaktycznego było także podkreślenie siły przyjaźni i wsparcia wobec współuzależnionych członków rodziny. Duże znaczenie dla osób współuzależnionych, w tym dzieci, ma postawa osób z najbliższego otoczenia. Ucho miało premierę w grudniu 2010 r. i było kilkakrotnie grane. Za każdym razem budziło wzruszenie i łzy. Czemu? Moim zdaniem spektakl ma wyraźne znamiona psychoterapeutycznego teatru obrzędowego, rozumianego jako narzędzie zmiany jednostki na poziomie wewnętrznym oraz na poziomie społecznym. Teatru, który aktorowi pozwala „być”, a nie „odgrywać”. W psychoterapeutycznym teatrze obrzędowym scena staje się miejscem procesu „oczyszczenia”, który tylko dlatego jest skuteczny, że dzieje się w obecności świadków procesu, czyli widzów [Por. D. Ślepowrońska, Teatr psychoterapii. O praktykowaniu teatru obrzędowego]. Prócz funkcji profilaktycznej, jaką niewątpliwie spektakl przyjął na siebie, zastępując „czczą pogadankę”, mieliśmy w tym przedstawieniu do czynienia także z czymś znacznie poważniejszym. Z psychodramą. Przedstawiona historia dziecka, które musi sobie poradzić z problemem pijącego ojca i bezradnej matki,  jest bardzo bliska grającej upośledzonej umysłowo młodzieży, która dobrze wie, co znaczy alkoholizm – jeśli nie z „własnego podwórka”, to „z „podwórka kolegi czy koleżanki”. W końcu tajemnicą poliszynela jest, że lwia część uczniów szkół tak zwanych „specjalnych” wywodzi się z rodzin patologicznych, dotkniętych alkoholizmem. O tym, jak bardzo przeżywają młodzi aktorzy problem, świadczyło ich sceniczne zachowanie – skupienie, spokój, o jakie trudno w jakimkolwiek innym momencie ich życia (naznaczonego ADHD). Dlatego pozwoliłam sobie na porównanie z teatrem obrzędowym, psychodramatycznym. Wzięli w nim udział, prócz sześciorga wychowanków, dorośli amatorzy – dwie mamy uczniów SOSW oraz wcielający się w rolę ojca pijaka wychowawca internatu SOSW. Jest to dodatkowy, godzien podkreślenia, ważny aspekt współpracy młodzieży z osobami dorosłymi na polu teatru.

Bez tytułu – to tytuł etiudy przygotowanej na toruński Przegląd Małych Form Teatralnych przez Magdalenę Łubkowską i grupę teatralną Drao z MDK w Toruniu. Bez tytułu, co nie znaczy, że bez treści – dopisała instruktorka zgłaszając etiudę. W tym skromnym dziełku Magdaleny Łubkowskiej-Stanisławskiej odezwały się teatralnym echem niektóre ćwiczenia teatralne proponowane przez różnych prowadzących warsztaty podczas ubiegłorocznego projektu: Marii Pietruszy-Budzyńskiej, Justyny Sobczyk, Danuty Kaniowskiej-Górniak, profesora Wiesława Karolaka, profesora Eugeniusza Józefowskiego…, co świadczy o tym, że cały cykl choć miał budowę modułową stanowił także spójną, dopełniającą się całość. Najpierw więc było O Babci i Dziewczynce. Dziewczynka chciała, aby babcia uszyła dla niej lalkę. Lalka została uszyta, potem w wyniku perypetii wyrzucona, następnie szczęśliwie odzyskana. To była moja historia, a każdy z nas ma inną  – powiedziała w pewnym momencie jedna z dziewczynek zamykając temat. Pojawił się bowiem inny uniwersalny temat.  Oto  Mama krzyczy na swoją latorośl. Dziecko, które przyjmuje „razy” – zagrało kilka aktorek.  Jedna z dziewczynek pyta Czy jestem aż tak zła? Padają też słowa: Lustereczko powiedz przecie, czy jestem aż tak zła??? Swoje miejsce w spektaklu znalazła także scena, w której dzieci przymierzają nie swoje kurtki – jak aktorzy Portretu „ciała”. Każda kurtka miała jakieś „ale”, które ją dyskwalifikowało, w rezultacie sugerując akceptację „własnej kurtki” czyli tak naprawdę własnego wyglądu i innych cech charakterystycznych. Kwintesencją było zmodyfikowane przez zespół wróżenie z butów. Osoba,  do której należy ten but jest taka a taka, ale lubię ją, bo to ja – młodziutkie aktorki powtarzają kolejno te kwestie (z różną charakterystyką swojej osoby). Obecni na widowni uczestnicy zajęć Marii Pietruszy-Budzyńskiej z rozrzewnieniem wspomnieli bardzo ważne ćwiczenie wprowadzające do interpretacji bajki Andersena Czerwone trzewiczki, w którym na podstawie danego nam buta (o którym nie wiedzieliśmy do kogo należy) domyślaliśmy się czegoś o osobie, która go nosi (co okazywało się zgodne z prawdą, zaskakujące, budzące wiele przemyśleń, refleksji i emocji, niezapomniane…). 

*** 

Sceniczne prezentacje własnej twórczości z pogranicza teatru i psychologii zostały bardzo ciepło przyjęte i sprowokowały do niejednej refleksji. Prócz nich w zakończeniu projektu pojawiła się wykonana w plenerze toruńskiego Rynku Staromiejskiego akcja performatywno-fotograficzna wymyślona na kanwie wystawy Nadzieja: pozytyw i negatyw, jaką w październiku 2011 roku można było oglądać w Bibliotece Pedagogicznej imienia generał brygady profesor Elżbiety Zawackiej w Toruniu. Wystawa fotografii osób chorych na schizofrenię powstała jako element naukowych poszukiwań seminarzystów profesor Małgorzaty Kościelskiej: w wyniku współpracy studentów psychologii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy działających w Studenckim Kole Naukowym Psychoterapii z podopiecznymi toruńskiej RC Fundacji Konsultingu i Rehabilitacji.

Uczestniczka perfomance’u na Rynku Staromiejskim w Toruniu
Fot. Agnieszka Piś

Prace przedstawiają nadzieję. Według Kingi Mickiewicz: Fotograficzne poszukiwania nadziei przez osoby chore miały przede wszystkim wymiar emocjonalny, natomiast wartość estetyczna była w tym kontekście mniej istotna. Uczestnikom projektu nie wskazywano żadnych ścieżek interpretacyjnych. Ograniczeniem wolności wyrazu były jedynie możliwości techniczne jednorazowych aparatów.

Profesor Małgorzata Kościelska przypomniała: W sensie teologicznym nadzieja oznacza oczekiwanie na spotkanie z Bogiem po przejściu na drugą stronę. W sensie psychologicznym nadzieja jest przewidywaniem, że sprawy ułożą się dobrze. W odniesieniu do osób mających problemy ze zdrowiem, nadzieja łączy się przede wszystkim z możliwością poprawy swego funkcjonowania, pojawienia się nowych leków czy lekarzy, którzy będą umieli pomóc skuteczniej [cytat pochodzi z listu odczytanego w czasie wernisażu 4.10.2011].

Celem performance’u było jeszcze większe zbliżenie twórców zdjęć i odbiorców, osób tak zwanych „zdrowych” i tak zwanych „chorych”. Performance był kolejnym krokiem w stronę odstygmatyzowania tego zaburzenia psychicznego, poprzez pokazanie zdrowych aspektów funkcjonowania osób cierpiących na schizofrenię. Autorzy konfrontowali nas z pytaniami: Jak cienka jest granica między normą a patologią? Może sposób przeżywania rzeczywistości osób zdrowych i chorych jest zbliżony? W końcu fotografie mogą sprowokować do refleksji nad własnymi nadziejami lub ich stratą [z ulotki rozdawanej podczas performance’u].

Integralną częścią każdej pracy były podpisy do zdjęć zaproponowane przez fotografujących, a umieszczone przez reżyserki performance’u na rewersach odbitek. Tak więc zdjęcie przedstawiające współczesną budowę miało podpis: nadzieja na posiadanie dużego i wygodnego mieszkania. Zdjęcie opla oznaczało nadzieję na zrobienie prawa jazdy i posiadanie w przyszłości dobrego auta europejskiej produkcji. Lotto – to nadzieja na zaspokojenie potrzeb finansowych, a zegar na jednym ze zdjęć skojarzył się autorowi z nadzieją na lepsze życie, z czasem, w którym coś jeszcze można zmienić, z godzinami, które przybliżają do zdrowia. Książki na zdjęciach symbolizowały nadzieję na skończenie studiów. Sfotografowana tabliczka Urzędu Pracy jest nadzieją na znalezienie pracy, a ambulans – nadzieją na uratowanie. Zdjęcie przyrody zostało podpisane: Spokój i wypoczynek, pejzaż, którego częścią jest osoba spacerująca z kijkami Nordic Walking zatytułował twórca Zdrowie. Jeden z autorów o kilku swoich zdjęciach powiedział: Zdjęcia przedstawiają miejsca które są zniszczone na Bydgoskim Przedmieściu, mój autoportret i mój pokój. Zdjęcie to [pokoju] wykonałem w piątek, gdy miałem stany lękowe. Ale nie miałem problemów ze zrobieniem tych zdjęć. Mam nadzieję, że się spodobają. Inny autor przyznał: Zrobiłem pięć beznadziejnych zdjęć ponieważ nie jestem fotografem i nie potrafię ich robić. Każde zdjęcie jest z kolorem zielonym – widać że kolor zielony to kolor nadziei.

Aktorzy, którzy wzięli udział w akcji – sześciu studentów, uczestników projektu Teatr PLUS 2.0 oraz sześć osób z RC Fundacji Konsultingu i Rehabilitacji – mieli na twarzach maski, gipsowe odlewy swoich twarzy (by przypadkowy odbiorca nie mógł rozpoznać w twarzach „choroby”), a na plecach tablice z napisem CHORY? albo ZDROWY?. Performerzy w milczeniu spotykali się z widzami. Z głośnika dochodziły nagrane wypowiedzi pacjentów na temat schizofrenii i nadziei, co w kontekście milczących postaci w maskach prezentujących zdjęcia, było bardzo wymowne. Przyznać trzeba, że widzowie chętnie się zatrzymywali, a performance wywołał u większości zadumę i zastanowienie, ale także wyrazy uznania dla pomysłu, zrozumienia dla problemu, solidarności z osobami chorymi jako niesłusznie defaworyzowanymi czy dyskryminowanymi. Chorzy na schizofrenię nie zagrażają innym bardziej niż osoby zdrowe – potwierdzają badania.

Bardzo istotny dla założonego celu „obraz” (w performance’ie bodajże najbardziej oddziałujący czynnik) reżyserki Karolina Głogowska i Kinga Mickiewicz „oprawiły” w dźwięk, którym były nagrane jedna po drugiej wypowiedzi kilku pacjentów. Zapytano ich o to, czym dla nich jest schizofrenia. Dla jednego z pacjentów schizofrenia jest zarazem piekłem i niebem, wrogiem i przyjacielem, przekleństwem i błogosławieństwem. Ktoś się poskarżył, że choroba uniemożliwiła mu zdobycie lepszego wykształcenia (Nie bez powodu czuję się przez nią gorszej jakości człowiekiem). Gdy zachorowałam, poczułam się odsunięta, poczułam się inna. – zdradziła kolejna pacjentka. Społeczeństwo nie chce zrozumieć schizofrenii, odsuwa się od nas – nie chce się z takim stanem rzeczy zgodzić kolejny głos.

W schizofrenii podstawą jest nadzieja – powiedział ktoś. Życzę wszystkim chorującym na schizofrenię, aby nie była ona „licha”, czy „marna”, ale żeby dodawała sił, aby uskrzydlała, aby dawała przekuć się w sukces.

Agnieszka Piasecka

Z opowieści o św. Jakubie Apostole

Jakub Apostoł był synem Zebedeusza. Po wniebowstąpieniu Pana nauczał on wiary w Judei i Samarii, później zaś udał się do Hiszpanii, gdzie również głosił słowo Boże. Gdy jednak niewiele mógł tam osiągnąć i pozyskał sobie zaledwie dziewięciu uczniów, powrócił do Judei zabierając siedmiu spośród nich ze sobą, a dwóch pozostawił w Hiszpanii, aby tam nauczali. Mistrz Jan Beleth zaś powiada, że Jakub nawrócił tylko jednego człowieka.

Taki jest początek Legendy na dzień św. Jakuba Starszego Apostoła zamieszczonej w zbiorze Złota legenda Jakuba de Voragine. Dalej pisze on o zmaganiach św. Jakuba ze wspomaganym przez diabły czarnoksiężnikiem Hermogenesem, zakończonych jego nawróceniem, o ścięciu z rozkazu Heroda Agryppy: Jakuba wraz z nawróconym i przezeń ochrzczonym Josiasem. Św. Jakub – pisze Jakub de Voragine – został ścięty 25 marca, w dniu Zwiastowania Pańskiego. 25 lipca ciało jego przeniesiono do Komposteli, a pochowano dopiero 30 grudnia, ponieważ budowa jego grobu trwała aż do grudnia. Kościół jednak uznał za najodpowiedniejsze, aby święto jego obchodzone było powszechnie 25 lipca. Za Janem Belethem autor Złotej legendy opowiada, że ponieważ Żydzi w Jerozolimie nie zgadzali się na pochowanie tam św. Jakuba, jego uczniowie umieścili jego ciało na okręcie, który – przez nikogo nie kierowany – dopłynął do Galicji w królestwie Lupy, zrazu niechętnej pochowaniu świętego w swoim kraju. Cudowne wydarzenia sprawiły, że uwierzyła i stała się chrześcijanką. Następnie (…) pałac swój oddała na kościół św. Jakuba i hojnie go wyposażyła. Później do końca życia spełniała dobre uczynki.

Legenda na dzień św. Jakuba Starszego Apostoła nie jest jedyną opowieścią o św. Jakubie. Nie jest pewne czy – jak głoszą podania – po Ukrzyżowaniu Chrystua nauczał na Półwyspie Iberyjskim. Za fakt historyczny uznaje się, że św. Jakub został ścięty około 44 roku. Czy został pochowany w Galicji? W pierwszej połowie IX wieku cudownie odnaleziono w lesie zapomniany grób Apostoła. Relikwie świętego otaczano czcią, a miejsce, w którym znaleziono grób nazwano od jego imienia Santiago – Sant Iago – Sanctus Iacobus, a ponieważ grób wskazało światło jaśniejące nad lasem, dodano Compostela – campus stellae – pole gwiazdy. Tak powstało miasto Santiago de Compostela, które stało się siedzibą biskupią, od XII wieku arcybiskupstwem. 21 kwietnia 1211 roku została konsekrowana katedra w Santiago de Compostela. W XIII lub XIV wieku ustanowiono Rok Jubileuszowy, świętowany gdy Święto Jakuba – 25 lipca – przypada na niedzielę.

Według ewangelistów św. Jakub i jego brat Jan należeli do najbliższych uczniów Jezusa. Byli świadkami uzdrowienia teściowej Szymona Piotra, wskrzeszenia córki Jaira, Przemienienia Pańskiego na górze Tabor. Byli też z Jezusem w ogrodzie Getsemani w noc przed Jego męką. Porywczego charakteru, byli nazywani Synami Gromu.

Święty Jakub Apostoł jest nazywany Większym albo Starszym. Drugi Jakub, również uczeń Jezusa, jest nazywany Młodszym lub Mniejszym; jest autorem Listu św. Jakuba. Wedle tradycji obaj byli krewnymi Jezusa.

W średniowieczu rozwijał się kult św. Jakuba, utożsamianego z ewangeliczną prostotą, z czystością i wiarą, za którą jako pierwszy z apostołów poniósł męczeńską śmierć. Czczono go jako wzorzec rycerski; miał wspierać rycerstwo w walce z Maurami na Półwyspie Iberyjskim, zwano go Pogromcą Maurów – Matamoros. Rozwijał się kult cudownego miejsca, w którym odnaleziono jego relikwie. Można powiedzieć, że Jakub Apostoł był świętym, który łączył: różne stany, różne narody, różne kraje. Ufano, że wspiera wszystkich – każdego, w każdej sprawie. I z różnych krajów, z miejsc oddalonych o setki, tysiące kilometrów, różnymi drogami pielgrzymowano do Composteli.

Pielgrzymowanie do grobu św. Jakuba Apostoła

Pielgrzymowanie do grobu św. Jakuba przedstawia Kodeks Kaliksta z początku XII wieku. Zatem zaczęło się ono znacznie wcześniej; pierwsza udokumentowana wzmianka o pielgrzymce do Santiago pochodzi z połowy X wieku. W średniowieczu wiele europejskich szlaków wiodło do Composteli, którą po Jerozolimie i Rzymie uznaje się za najważniejsze miejsce pielgrzymkowe chrześcijan.

Szlak św. Jakuba – Camino de Compostela – przebiegał także przez Polskę; wiódł z Łotwy, przez nasz kraj, Niemcy, Francję. W ostatnich latach powraca do powszechnej świadomości – i jako religijny szlak pielgrzymkowy, i jako Europejski Szlak Kulturowy. Ukazuje się sporo książek, które przybliżają tradycję polskiego pielgrzymowania do grobu św. Jakuba, kult świętego w naszym kraju, a także kulturowy wymiar drogi do Santiago de Compostela, w średniowieczu utożsamianej z drogą na skraj świata. Pielgrzymi często wędrowali dalej, na brzeg Atlantyku do Fisterry, na koniec świata – finis terrae.

Kościół św. Jakuba w Toruniu
Fot. Stanisław Jasiński

Toruńska książka o Camino de Santiago

W ubiegłym roku nakładem Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu ukazała się książka Camino de Santiago – nie tylko droga. Historia i współczesność Szlaku św. Jakuba pod redakcją ks. dr. Piotra Roszaka. Publikacja, łącząc walory opracowania naukowego i popularnego, zapoznaje z wielu aspektami pielgrzymowania do św. Jakuba, przede wszystkim z kujawsko-pomorskim odcinkiem Szlaku. Autorami zamieszczonych tekstów są naukowcy, duchowni, publicyści, twórcy kultury – z Hiszpanii i Polski.

Kim jest pielgrzym?

W istotę pielgrzymowania wprowadza ks. Piotr Roszak w tekście Homo peregrinus. Kim jest prawdziwy pielgrzym? Przywołując dwunastowieczny Kodeks Kaliksta pisze, że autor dzieła w pielgrzymowaniu do grobu Jakuba Apostoła dostrzegał głęboką prawdę o człowieku, który będąc wędrowcem na ziemi, nieustannie przedziera się w stronę prawdy o sobie samym i swym losie. Nie zawężając się jedynie do wysiłku fizycznego, niebezpieczeństw i przygód, pielgrzymowanie wniosło w klimat Europy dynamizm ciągłego „przekraczania siebie”, ale także przekraczania granic państw i kultur, języków i tradycji, aby skierować spojrzenie na dużo głębszą jedność, na odkrywanie zasadniczych dla człowieka treści, o których nie wolno mu zapomnieć, bez których nie będzie w pełni sobą. Była to podróż do wnętrza człowieka, pełna optymizmu i przeświadczenia, że „warto”, gdy chodzi o sprawy najważniejsze. Ks. Roszak zwraca uwagę na pielgrzymowanie do świętych miejsc w średniowieczu. Goethe – pisze – świadom tej głębokiej tendencji średniowiecznej, jej nietuzinkowego znaczenia dla wymiany kulturowej na starym kontynencie, mógł więc z całą rozciągłością powiedzieć, że świadomość Europy narodziła się, pielgrzymując. Pielgrzymki dawały poczucie jedności chrześcijańskiej – i europejskiej. Dalej ks. Roszak wskazuje trzy najważniejsze cele wędrówek chrześcijan. Były nimi: Ziemia Święta – miejsce narodzin, życia, nauczania, śmierci i Zmartwychwstania Jezusa Chrystusa (pielgrzymów określano palmeri od palm, które nosili), Rzym – miejsce śmierci św. Piotra i św. Pawła (pielgrzymów nazywano romeri – ich znakiem był metalowy klucz) oraz Santiago (pielgrzymów nazywano peregrini – ich znakiem była muszla).

Kościół św. Jakuba w Toruniu
Fot. Stanisław Jasiński

Ks. Roszak skupia uwagę także na współczesnym pielgrzymie. Odwołuje się do Gabriela Marcela. Współczesny pielgrzym – pisze – to wędrowiec skupiony na podtrzymaniu nadziei wbrew pokusie rozpaczy, która postrzega czas jako zamknięty, niemożliwy. Idąc z nadzieją, pielgrzym doświadcza „otwierania się czasu”, który pozwala się przenikać nadziei i jednocześnie zdaje sobie sprawę, że jego życie to „tajemnica”. Zastanawiając się nad istotą współczesnego pielgrzymowania, ks. Roszak stwierdza, że religijność to sprawa duszy i ciała i dlatego nie zamyka się jedynie do wymiaru duchowego. Tak więc dotyczy również ciała, co wiąże się z wysiłkiem (…). Pielgrzym to (…) człowiek „spotkania”: potrafi je przeżywać w duchu wiary, spotykając na szlaku najpierw samego siebie, potem bliźnich wokół siebie. Aż wreszcie samego Boga.

Szlak św. Jakuba Apostoła – główna ulica Europy

W kolejnym tekście ks. Fermin Labarga pisząc o początkach ewangelizacji na Półwyspie Iberyjskim, podejmuje próbę oceny historycznej wiarygodności tradycji, wedle której św. Jakub Apostoł głosił ewangelię w Hiszpanii i spotkał się z Maryją w Saragossie. 

Ks. Elisardo Temperán przedstawia architektoniczną urodę i historię compostelańskiej katedry. Autor przychyla się do poglądu, że została zbudowana w miejscu mauzoleum zawierającego szczątki św. Jakuba Apostoła i dwóch jego uczniów, Atanazego i Teodora. Szczegółowo omawia to zagadnienie Enrique Alarcón, odwołując się do badań archeologicznych, które uwiarygodniają tradycję.

Jesús Tanco przybliża historię pielgrzymowania do Santiago de Compostela, udokumentowanego w 950 roku, na pewno mającego znacznie wcześniejsze początki. Skąd się bierze – pyta – tyle osób, które każdego roku są gotowe ponieść wiele wyrzeczeń i ofiar dla tej wędrówki? Ta rzeczywistość, która dotyczy blisko dwustu tysięcy osób, które w niedawno zakończonym Roku Jakubowym 2010 otrzymały tzw. Kompostelę – świadectwo ukończenia pielgrzymki chrześcijańskiej – w katedrze w Santiago (…) świadczy ponad wszelką wątpliwość, że mamy do czynienia z ważnym doświadczeniem osobistym dla wielu osób i jednocześnie autentycznym zjawiskiem społecznym. Liczba odwiedzających Santiago przekracza 8,5 miliona; większość z nich przyciągnięta kontekstem religijnym, czując się pielgrzymami, z braku czasu i warunków skorzystała z wygodniejszych i dostępnych środków transportu, aby dotrzeć do tego wyjątkowego miejsca. Dla ukazania pełnego kontekstu tego „wędrowania z sensem” ważne jest niezapomnianie o autentycznej motywacji, która skłaniała tak wielu do podjęcia tej wymagającej wyprawy, świadomość bogatego dziedzictwa religijnego, duchowego i społecznego, które jednoczy ludzi, a z drugiej strony umożliwia spotkanie z wielką kulturą. (…)

Szlak św. Jakuba od pierwszych lat swej historii przekroczył linię Pirenejów, aby stać się w ten sposób szlakiem w pełni europejskim, którym kroczyli i wracali do swoich krain, sposobów i stylów życia kobiety i mężczyźni z różnych regionów chrześcijańskiego zachodu, którzy uczynili z Europy cywilizację uniwersalną, bazującą na wartościach chrześcijańskich, prawie rzymskim i filozofii greckiej. (…) Szlak św. Jakuba, którego wkład w kulturę europejską jest poza wszelką wątpliwością, stał się dzisiaj pierwszorzędnym czynnikiem budowania tożsamości czy też osobowości europejskiej.

Kościół św. Jakuba w Toruniu
Fot. Stanisław Jasiński

Nazywając Szlak św. Jakuba główną ulicą Europy, autor pisze o obecności na nim Polaków. Przybywali do Santiago drogą morską, lądową…

Ciekawe są uwagi Jesúsa Tanco o typach pielgrzymek. Wspomina on o osobach poświęconych z powołania ciągłemu pielgrzymowaniu, jak choćby niektórzy brytyjscy mnisi celtyccy. Napomyka o pielgrzymkach pokutnych dla wybranych grup, jak duchowni czy osoby publiczne lub te, którym narzucono odbycie jej jako formę kary naprawczej. W ten sposób niektórzy pielgrzymowali do Composteli, aby odpokutować popełnione przestępstwa. Ta tradycja jest podtrzymywana obecnie w niektórych krajach Europy Centralnej. Więźniowie maszerują wraz z opiekunem czy strażnikiem, który przygląda się postępom resocjalizacyjnym skazanego. Wspólnoty lub miasta delegowały przedstawiciela na pielgrzymkę i wskazywały jej intencje. Były pielgrzymki zlecone, gdy ktoś pielgrzymował za wsparcie otrzymane od kogoś, kto sam do Santiago nie mógł się udać. Naturalnie, najpowszechniejsze były – i są – pielgrzymki dobrowolne, podejmowane w sposób wolny, choć przy tym z silnej motywacji. Warto wspomnieć, że na pielgrzymim szlaku zdarzały się nadużycia… Wykryte, były surowo karane. Niemniej, pielgrzym zawsze mógł liczyć na gościnność, opiekę i pomoc.

Immaculda Jimenez pisze o architekturze na Szlaku św. Jakuba, skupiając uwagę na hiszpańskim odcinku trasy francuskiej. Podejmuje zagadnienie szpitali i schronisk dla pielgrzymów na Szlaku. Jesús Tanco przybliża duchowość Szlaku, pisząc o kulcie świętych.

Carmelo San Martin przedstawia wpływ Szlaku na małą hiszpańską miejscowość Villamayor de Monjardín w ciągu wieków jej historii, a zwłaszcza w ostatnich latach, w których nastąpiło znaczące odrodzenie szlaku prowadzącego do Composteli. Miejscowość liczy 130 mieszkańców, jest położona w środkowej części hiszpańskiego regionu Nawarry. Na początku XIII wieku wzniesiono tu kościół poświęcony św. Andrzejowi Apostołowi, zbudowano piękne gotyckie Źródło. Odwiedzana przez pielgrzymów miejscowość się rozbudowywała… Zbudowano w niej schronisko dla pielgrzymów. W XVI wieku Villamayor de Monjardin przestało być odwiedzane przez pielgrzymów. I dopiero w 1991 odnowiono Źródło Średniowieczne. W 1997 roku stowarzyszenie Oasis otworzyło przy głównym placu wsi schronisko, kilka lat później został dla pielgrzymów otwarty kościół, w którym znajduje się jeden z najstarszych procesyjnych krzyży Nawarry, Krzyż z Monjardin, od X wieku przedmiot kultu, niezmiennie czczony przez wędrowców. W 2005 roku kościół został włączony przez lokalne władze do programu zwiedzania miejscowych zabytków, co sprawiło, że miejscowość nabrała charakteru turystycznego; rok wcześniej zostało utworzone dla pielgrzymów schronisko parafialne. Dzięki nim zmieniło się życie wioski. Poza korzyściami ekonomicznymi i możliwością odnowienia wieży [kościoła], Szlak św. Jakuba – pisze Carmelo San Martin – przyczynił się w tych latach do wielkiej wymiany kulturowej i religijnej: liczne koncerty chórów, solistów, instrumentalistów, aktorów, spotkania wielu ruchów katolickich z całego świata – to tylko nieliczne przykłady tego niematerialnego bogactwa.

Polskie pielgrzymowanie do Santiago de Compostela

O polskich pielgrzymach do św. Jakuba pisze Cezary Taracha. Pielgrzymki te są przedmiotem badań naukowców, i w kraju, i za granicą. Badania obejmują między innymi motywację podejmowania pielgrzymek – w przeszłości nie tylko trudnych, ale i niebezpiecznych. W odróżnieniu od współczesnych – pisze Cezary Taracha – których motywacje bywają zróżnicowane (religijne, kulturowe, turystyczne), peregrynaci z XIII, XV czy XVII wieku uzasadniali swą obecność na Camino przede wszystkim potrzebami natury duchowej.

Jak przygotować się pielgrzymki, gdzie i kiedy ją rozpocząć, na jakie podzielić ją etapy, w co się wyposażyć, gdzie szukać noclegów, gdzie jeść – radzi José Antonio Fernández.

Ciekawą część książki wypełniają teksty o kujawsko-pomorskim odcinku Camino de Santiago. Waldemar Rozynkowski pisze o kulcie św. Jakuba Apostoła w państwie krzyżackim. Autor wymienia kościoły i parafie, którym patronował św. Jakub Większy, wspomina o pielgrzymowaniu do Composteli, o przedstawieniach świętego w sztuce, o dzwonach oddanych w opiekę świętemu.

Szlak w województwie kujawsko-pomorskim

W tekście Szlak św. Jakuba – nie tylko droga Tomasz Bielicki przedstawia odcinek Camino Polaco w województwie kujawsko-pomorskim, a także odpowiada na pytania jakie korzyści możemy odnieść z jego promocji w regionie oraz jak taka promocja mogłaby wyglądać. Trasa w naszym województwie zaczyna się i kończy poza nim: w Iławie i Trzemesznie; ma długość 255 km. Jednak autor tekstu proponuje wyznaczenie jej początku na północy w miejscowości Kaługa, końca na południu na wysokości Krzyżownicy; wówczas będzie miała długość ok. 207 km, co można pieszo przejść przez osiem dni. Pielgrzym będzie wędrował m.in. przez Pokrzydowo, Bachotek, Brodnicę, Mszano, Radziki Duże, Płonne, Szafarnię, Golub-Dobrzyń, Ciechocin, Brzozówkę, Złotorię, Toruń, Małą Nieszawkę, Wielką Nieszawkę, Cierpice, Gniewkowo, Gąski, Parchanie, Łojewo, Kruszwicę, Strzelno, Głębice, Wylatowo. Trasa ta jest – jak cały nasz region – ciekawa kulturowo i widokowo, a stać się może jeszcze atrakcyjniejsza, gdy ją się przedłuży o Iławę, Nowe Miasto Lubawskie, Kurzętnik na północy i Trzemeszno na południu.

Kościół św. Jakuba w Toruniu
Fot. Stanisław Jasiński

Trasa jest oznakowana przez PTTK. Jej część opisał – promujący ideę Szlaku św. Jakuba w Polsce i naszym województwie – Włodzimierz Antkowiak w wydanym w 2007 r. folderze Szlak św. Jakuba, Polska Droga – Camino Polaco, Odcinek Olsztyn – Toruń. Staraniem tego autora został też wydany Paszport Pielgrzyma, służący zbieraniu pieczątek potwierdzających przemierzanie trasy. Paszport wydał również Uniwersytet Mikołaja Kopernika, który przystąpił do sieci uczelni na Camino – o czym (w innym tekście) szerzej pisze Kinga Nemere-Czachowska. Ukazały się dwa foldery autorstwa Henryka Miłoszewskiego, przedstawiające północną część Szlaku, od Iławy do Torunia, i południową, od Torunia do Trzemeszna.

Z Torunia do Santiago de Compostela – pisze Tomasz Bielicki – jest ponad 4 tysiące kilometrów. Szlak wiedzie z Polski przez Niemcy, Francję, aż po zachodnie wybrzeże Hiszpanii. Drogę można podzielić na mniejsze odcinki, rozłożyć ją sobie w czasie na miesiące, albo nawet na kilka lat. W tej podróży nie chodzi bowiem o tempo. Liczy się coś zupełnie innego. Co? Odpowiedzi na to pytanie są różne, tak jak różne są motywy, które wyciągają co roku kolejnych wędrowców na Camino.

Dziś tysiące osób przemierza Europę na Zachód, aby po dojściu do Santiago de Compostela – jak sami mówią – „umrzeć i narodzić się na nowo”.

Autor wskazuje przedsięwzięcia, które należałoby podjąć dla promocji Camino w regionie. Proponuje utworzenie serwisu społecznościowego, który zapoznawałby ze Szlakiem, publikowanie opracowań popularno-naukowych: historycznych, podróżniczo-przyrodniczych, religijnych i popkulturowych, a także tworzenie kół przyjaciół Camino, organizowanie spotkań z osobami, które pielgrzymowały do Santiago, realizację inscenizacji historycznych, konkursów. Tomasz Bielicki proponuje też przeprowadzanie akcji, które promowałyby turystykę w powiązaniu z Camino oraz włącznie się w promowanie Camino w kraju i za granicą. 

Wśród korzyści ze Szlaku w regionie autor wymienia ożywienie ruchu turystycznego, ożywienie obszarów uznawanych za martwe turystycznie, zwiększenie atrakcyjności miejsc ważnych historycznie, ożywienie lokalnych społeczności, podkreślenie wpisania regionu w europejski wymiar kulturowy.

O swoich doświadczeniach podczas przemierzenia regionalnego odcinka Camino pisze Joanna Bielska-Krawczyk.

Agnieszka Brzezińska przypomina o rozkwitającym od ostatnich dziesięcioleci minionego wieku zainteresowaniu Camino de Compostela. W 1987 roku Szlak św. Jakuba – pisze – został ogłoszony pierwszym Europejskim Szlakiem Kulturowym, a już w 1993 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego. Rada Europy wystosowała apel do rządów państw, miast i organizacji pozarządowych o odtworzenie i utrzymanie Szlaku św. Jakuba. Autorka przypomina zorganizowaną w październiku 2009 r. w Ośrodku Chopinowskim w Szafarni, którym kieruje, międzynarodowej konferencji poświęconej promocji Camino Polaco. Wskazywano wtedy możliwość organizowania wykładów na szlaku, koncertów, festiwali. A wreszcie pisze o związanej z Fryderykiem Chopinem Szafarni, znajdującej się na Szlaku. Autorka wspomina o inicjatywach służących rozwojowi Szlaku. Już niedługo, taką mamy nadzieję – pisze – również na Camino Polaco napotkamy otwarte kościoły zachęcające do modlitwy, schroniska o klimacie hiszpańskiego Camino de Santiago oraz zaangażowanych wolontariuszy, którzy będą chcieli sami przemierzyć Szlak, a potem jako hospitaleros w naszych polskich warunkach, służyć innym swym doświadczeniem.

Promowanie Camino

O promowaniu Camino w Hiszpanii pisze Jesús Tanco. Pośród sugestii kierowanych do Polaków w podsumowaniu relacji sugeruje m.in. spotkania z pielgrzymami do Santiago, świętowanie Dnia Polskiego Santiago, nawiązanie współpracy z jednym ze schronisk, w którym pracowaliby wolontariusze z Polski, wyprawy młodzieży do sanktuariów, zorganizowanie Kongresu Jakubowego, opracowanie studium ikonografii Jakubowej – sanktuariów, kaplic, parafii pod wezwaniem Świętego.

Kościół św. Jakuba w Toruniu
Fot. Stanisław Jasiński

Książka zawiera rekomendacje działań dla rozwoju pielgrzymowania do Santiago. Publikację zamykają teksty: Jana Pawła II, Akt Europejski Santiago de Compostela przedstawiony w Santiago 9 listopada 1982 roku, Benedykta XVI, Homilia podczas Mszy św. w Santiago de Compostela 6 listopada 2010 roku i – w języku hiszpańskim – Enrique Alarcóna, Sepulchrum Iacobi.

Szlak i duchowość

Książka Camino de Santiago – nie tylko droga. Historia i współczesność Szlaku św. Jakuba jest niezmiernie zajmującym opracowaniem pośród opublikowanych w ostatnich latach w Polsce na temat Santiago de Compostela, Szlaku i pielgrzymowania. Gdyby książka miała mieć kolejne edycje, będzie wymagała starannego opracowania redakcyjnego i rzetelnej korekty. Publikacja zawiera materiały, które zachęcają do pielgrzymki do św. Jakuba, do tworzenia Jakubowej infrastruktury w regionie. Pięknie zaciekawia tradycją, która w ostatnich dziesięcioleciach ożyła, rozkwitła i otwiera perspektywy Camino w województwie kujawsko-pomorskim. Świadczy o tym choćby metalowa tabliczka przed kościołem św. Jakuba w Toruniu, świadczą oznakowania trasy tabliczkami przedstawiającymi żółtą muszlę na niebieskim tle. A przede wszystkim świadczą ci, którzy szli…

Być może w przeszłości niejeden pielgrzym zmierzał do miasta Jakubowego szlakiem, który przedstawia Tomasz Bielicki. Być może pielgrzymi obierali inną drogę, starając się nie omijać kościołów, którym patronuje św. Jakub Apostoł czy innych sanktuariów, zwłaszcza że przeczuwali czy uznawali, że ważny jest nie tylko cel, ale i droga. Na pewno mówiąc o przyszłości Szlaku św. Jakuba w regionie – Europejskiego Szlaku Kulturowego trzeba łączyć sfery: religijną, duchową i kulturową. Nie są one nierozłączne. Jeśli nie uzna się, że sfera duchowa jest najważniejsza, Szlak stanie się wyłącznie kulturowy, albo i tylko turystyczny, a wówczas lepiej by było znaleźć inny pretekst do promocji trasy. Owszem, duchowość wydaje się nierozdzielna od wędrowania, które oczyszcza, umożliwia rozważenie co jest ważne a co nie i odnalezienie w sobie… siebie… Właśnie duchowość Szlaku sprawia, że niejeden wyruszył jako wędrowiec, od jakiejś chwili szedł i kończył drogę jako pielgrzym.

Fot. Stanisław Jasiński

Zachowaj się na ziemi jako pielgrzym i gość – radził Tomasz á Kempis – do którego sprawy świata zgoła nie należą. I przestrzegał przed pielgrzymkami motywowanymi ciekawością i zauroczeniem nieznanym; są one zwykłymi wycieczkami. Pociągający przykład Villamayor de Monjardín może zachęcać do podejmowania podobnych prób znajdowania w tradycji i religii inspiracji do ożywiania miejscowości w naszym województwie. Pamiętać wszakże należy o powszechności w naszym kraju pielgrzymowania gromadnego: na Jasną Górę czy do Łagiewnik, ale i do mniej znanych sanktuariów. Szlak Jakubowy przemierza się samotnie lub w niewielkich grupach. Można przyjąć, że Santiago jest daleko, Camino biegnie opodal, że celem nie jest grób Apostoła, ale Chrystus… Celem może pewnie być każdy z nas, sam dla siebie… Motywowanie regionalnego Camino wyłącznie jego kulturową i turystyczną atrakcyjnością byłoby… nadużyciem „marki” Santiago de Compostela, Camino de Santiago. Zgadzając się z Tomaszem Bielickim i Jesúsem Tanco, inaczej bym zhierarchizował przedsięwzięcia mające propagować Szlak w regionie: uważam, że uwagę należy skupić przede wszystkim na tych przedsięwzięciach – spotkaniach, wykładach, publikacjach, nabożeństwach – które kierują uwagę ku duchowości, a także odpowiadają na pytania o pobożność i religijność, ich formę w tradycji i we współczesności.

Jerzy Rochowiak

czyli sztuka opowiadania

Nakładem Miejskiej i Powiatowej Biblioteki Publicznej im. Franciszka Becińskiego w Radziejowie w ubiegłym roku ukazała się książka Kujawy słowem malowane… Materiały literackie nagrodzone i wyróżnione w Powiatowym Konkursie Wiedzy o Regionie pod redakcją Marii Eznarskiej i Barbary Rolirad. Panie uczą w Szkołach, które wespół z Biblioteką organizują Konkurs; są to Publiczna Szkoła Podstawowa nr 1 w Radziejowie i Publiczne Gimnazjum nr 1 w Radziejowie.

Redaktorki we wstępie wymieniają podejmowane przez te Szkoły przedsięwzięcia z dziedziny edukacji regionalnej: przedstawienia popularyzujące obyczaje kujawskie, spotkania z twórcami, animatorami kultury ludowej, wycieczki po regionie, lekcje muzealne, biblioteczne, warsztaty: kulinarne, hafciarskie, etnograficzne, fotograficzno-multimedialne, sesje popularnonaukowe, zwiedzanie Izby Regionalnej. Od 2002 roku jest organizowany Powiatowy Konkurs Wiedzy o Regionie, mający na celu kształcenie u dzieci i młodzieży różnych umiejętności ponadprzedmiotowych, które pozwalają m. in. na poszerzanie wiedzy o historii i kulturze regionu kujawskiego, rozwijanie zdolności twórczych oraz osobistych zainteresowań. Przez pierwsze cztery lata były to naprzemiennie: konkurs wiedzy i prezentacje kujawskie, potem konkurs na wykonanie pracy o niebanalnych miejscach i niepospolitych ludziach na Kujawach.

W 2007 roku odbył się pierwszy konkurs krasomówczy Kujawy słowem malowane. Redaktorki książki zwracają uwagę, że jest to konkurs trudny, wymaga bowiem talentu literackiego, dobrego głosu i dykcji, umiejętności wykonawczych i dobrego prowadzenia przez nauczycieli, którzy nie tylko przygotowują uczniów do prezentacji tekstów, ale i te teksty piszą, niekiedy wespół z uczniami.

Książka Kujawy słowem malowane… zawiera prócz dokumentacji poszczególnych edycji Konkursów – łączących się z występami zespołów folklorystycznych, pokazami, prelekcjami – teksty literackie nagrodzone i wyróżnione w Konkursie w latach 2003-2010.

Publikowane teksty mają nie tylko dużą wartość literacką, ale i poznawczą. Pisane są z przeznaczeniem do mówienia – przedstawiania. Można je określić jako kameralne etiudy sceniczne, w większości monodramy. Inspirowane są kujawskimi legendami, obrzędami, zwyczajami, wydarzeniami historycznymi i baśniowymi, dziejami zabytków, losami postaci. Są zróżnicowane językowo: w kujawskiej gwarze, w języku literackim. Zaciekawiają dramaturgią, narracją. Bywają dowcipne.

Radziejów
Fot. Zbigniew Zasada

Uczniowie, którzy przedstawiali teksty oraz ci, którzy ich słuchali mogli poznać kujawską Wielkanoc – malowanie jajek wielkanocnych, śmigus – dyngus, zwyczaje zapustne – kujawską Kozę, zwyczaje związane z narodzinami dziecka, ze swataniem, czyli zwiadami, rainami, zmówinami i zaprosinami, a także z weselem. Przedstawiane są dawne zabawy wiejskich dzieci. Tematem opowieści są dzieje potraw, zwłaszcza zup: czerniny i żuru. Są opowieści o zabytkach: radziejowskim kościele i klasztorze Ojców Franciszkanów, nieistniejącym już kościele w Chalnie, drewnianym kościele w Krzywosądzy. Są opowieści o poecie Franciszku Becińskim i jego poezji, o poetce Reginie Zaleskiej-Wojciechowskiej. Przywoływana jest osoba Marii Wodzińskiej, określanej jako muza Słowackiego i Chopina… Bohaterami opowieści są Józef hrabia Skarbek, związany z Osięcinami, Ludwik Mierosławski, jeden z dowódców Powstania Styczniowego, księża Wincenty Matuszewski i Józef Kurzawa, zamordowani w czasie okupacji niedaleko Osięcin, ojciec Artur Zapaśnik z radziejowskiego klasztoru, zapamiętany jako niezwykły duszpasterz, podpułkownik Tomasz Zieliński, ratujący mieszkańców Osięcin podczas epidemii cholery w 1852 roku.

Opowieści pokazują Kujawy – przede wszystkim Radziejów i okolice – jako ciekawy region, o wyraźnej kulturowej odrębności i bogatej historii, znaczonej ważnymi wydarzeniami, z których szkolne podręczniki historii odnotowują przede wszystkim bitwę pod Płowcami. Niektóre opowieści mają ten sam lub podobny temat. A jednak są inne. Różnią się nie tylko szczegółami, ale i sposobem przedstawienia postaci, zdarzeń, zwyczajów czy legend. Są to opowieści żywe: trafiające do wyobraźni i wrażliwości dzieci i młodzieży. Czyta się je z ogromnym zainteresowaniem (trudno oderwać się od lektury!), ale pełnego kształtu nabierają, gdy są opowiadane – przedstawiane – przez młodych ludzi. Nie odtwarzają oni zdań poezji czy prozy, ale kierując się zapisanym tekstem, mówią – jakby – własnymi słowami, naprawdę od siebie. Zapewne przygotowanie takiej prezentacji jest trudniejsze, aniżeli przygotowanie recytacji. Warto zauważyć, że laureaci radziejowskiego Konkursu biorą udział w Wojewódzkich Eliminacjach Konkursu Krasomówczego dla Przewodników i Młodzieży Szkolnej w Golubiu-Dobrzyniu i Ogólnopolskim Konkursie Krasomówczym Dzieci i Młodzieży w Legnicy.

Może opowiadanie historii, wprawdzie określane jako krasomówstwo, ale przecież będące odmianą sztuki opowiadania (storyteelingu), jest formą uprawiania sztuki słowa bliską młodym ludziom? Przecież umiejętność wysławiania się – mówienia w sposób komunikatywny i ciekawy – jest im coraz bardziej przydatna w życiu. Jeśli się zauważa, że młodzi ludzie coraz mniej licznie uczestniczą w konkursach recytatorskich, to może pociągająca byłaby dla nich sztuka opowiadania (przedstawiana już na łamach naszego Biuletynu). Sztuka zajmującego opowiadania historii z pewnością nie jest łatwa, ale może wzbogacać nas samych, nasze życie i pomóc w rozwiązaniu niejednego problemu.

Formuła radziejowskiego Konkursu wydaje się niezwykle interesująca. Wypracowana została poprzez poszukiwanie atrakcyjnej formy zaciekawienia regionem, małą ojczyzną.

Opublikowana w formie książkowej – dzięki finansowemu wsparciu radziejowskiego Starostwa – dokumentacja Konkursu nie tylko popularyzuje jego ideę, ale i przynosi teksty, które wzbogacają wiedzę o Kujawach i inspirują.  

Jerzy Rochowiak

Położona w odległości godzinnego spaceru od centrum Golubia-Dobrzynia Szafarnia nierozerwalnie związana jest z postacią Fryderyka Chopina. Spędzał on tu dwukrotnie wakacje, odwiedzając w rodzinnych stronach przyjaciela ze szkolnej ławy – Dominika Dziewanowskiego. Pierwszy raz do majątku Dziewanowskich w Szafarni przyjechał w roku 1824 jako czternastoletni młodzieniec, powtórną wizytę złożył rok później. Klimat zarówno samej Szafarni, jak i okolicznych wsi wpłynął – według muzykologów i chopinologów – na całą twórczość kompozytorską Fryderyka Chopina. Tu zetknął się bowiem z tradycją ludową, której elementy i naleciałości są silnie obecne w wielu utworach fortepianowych podpisanych jego nazwiskiem.

W dziewiętnastowiecznym dworku Dziewanowskich w Szafarni działa obecnie Ośrodek Chopinowski – instytucja kultury finansowana ze środków Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Celem Ośrodka jest popularyzowanie postaci Fryderyka Chopina, jego twórczości i przypominanie o jego związkach z regionem. Jak zauważa Agnieszka Brzezińska, dyrektor Ośrodka Chopinowskiego w Szafarni, około dwudziestu miejscowości województwa kujawsko-pomorskiego jest związanych z osobą kompozytora. Jednak to przede wszystkim w Szafarni unosi się aura Chopina, o czym zaświadczają wielcy współcześni artyści. Kevin Kenner, wybitny amerykański pianista, przechadzając się po szafarskim parku przyznał, że wśród wielu odwiedzonych przez niego miejsc związanych z osobą Chopina, właśnie Szafarnia pozwoliła mu najpełniej odczuć obecność kompozytora i odkryć klimat, który ukształtował jego twórczą wrażliwość.

Wszystkie działania podejmowane przez Ośrodek Chopinowski można z powodzeniem zakwalifikować do szeroko rozumianej działalności w sferze edukacji kulturalnej. Z pewnością najbardziej spektakularnym, przyciągającym uwagę obserwatorów z całej Europy wydarzeniem organizowanym przez szafarski Ośrodek jest Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina dla Dzieci i Młodzieży. W tym roku odbędzie się jubileuszowa – dwudziesta – edycja imprezy. W konkursie uczestniczą najmłodsi pianiści, którzy podobnie jak Chopin w czasach wakacyjnych pobytów w majątku Dziewanowskich, zadziwiają świat swoim talentem i zapałem do jego rozwijania. Konkursy Chopinowskie dla Dzieci i Młodzieży to nie tylko zmagania i rywalizacja. Pobyt w okolicach Szafarni daje młodym uczestnikom szansę na odkrywanie źródeł muzykalności i wrażliwości Chopina, nawet jeśli w ciągu dwóch wieków diametralnie zmieniły się gusta muzyczne mieszkańców okolicznych miejscowości.

Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. F. Chopina dla Dzieci i Młodzieży odbywa się w czterech kategoriach wiekowych: 7-9 lat, 10-12 lat, 13-15 lat oraz 16-17 lat. W tym roku w konkursowych przesłuchaniach weźmie udział 50 młodych interpretatorów. Konkurs rozpocznie się 10 maja 2012 r. uroczystym koncertem w toruńskim Dworze Artusa, podczas którego zagra m.in. Alberto Nosè, wybitny włoski pianista, laureat wielu międzynarodowych konkursów, w tym XIV Międzynarodowego Konkursu Chopinowskiego w Warszawie w 2000 r.

Jednak młodzi muzycy mogą się prezentować w Szafarni nie tylko podczas konkursów. W ramach Szafarskiej Sceny Młodych koncertują uczniowie Szkół Muzycznych z Rypina, Inowrocławia, Torunia, Bydgoszczy i Golubia-Dobrzynia oraz studenci Akademii Muzycznej w Bydgoszczy. Rozwijaniu talentów służą również kursy mistrzowskie dla pianistów i – organizowane od 2010 roku – kameralistów. Wykładowcami kursów mistrzowskich są: prof. Fermin Bernetxea z Pampeluny, Joanna Brzezińska-Maurer (interpretacje pianistyczne) oraz Klaus Maurer (kameralistyka) – oboje z Genewy.

Do sfery edukacji kulturalnej zaliczyć trzeba przede wszystkim lekcje chopinowskie prowadzone w Ośrodku dla grup zorganizowanych. Program i przebieg zajęć jest dostosowany do wieku odbiorców – mówi dyrektor Agnieszka Brzezińska – ale niezmiennym elementem jest za każdym razem muzyka grana na żywo. Nie korzystamy z nagrań – deklaruje. Taka formuła lekcji pozwala w pełni odczuć wspomnienie tej atmosfery, która zapanowała przed dwustu laty podczas dwóch wakacyjnych pobytów młodego Fryderyka Chopina.

Lekcje dla przedszkolaków i uczniów klas 1-3 są oparte na zabawie. Najmłodsze dzieci mogą bawić się dźwiękami podczas spotkań ze Zwariowanym fortepianem. Dzieci nieco starsze poznają również kroki walca, gdyż taniec ten – na równi z twórczością ludową – stał się istotnym źródłem inspiracji dla twórczości Chopina. Uczniowie klas 4-6 mogą uczestniczyć w lekcjach poświęconych samemu kompozytorowi: Życie i twórczość Fryderyka Chopina lub podejmujących tylko jeden aspekt jego biografii lub dzieła kompozytorskiego, ale ściśle związany z Szafarnią: Wątki ludowe w muzyce Fryderyka Chopina oraz Fryderyk Chopin w Kujawsko-Pomorskiem. Lekcje dla gimnazjalistów odwołują się natomiast do posiadanej przez nich wiedzy ogólnej, znajomości historii oraz kultury i pokazują aktywność artystyczną Chopina w kontekście całej epoki.

Motywem, który przewija się przez zajęcia we wszystkich grupach wiekowych jest odkrywanie mniej „pomnikowych”, a bardziej ludzkich cech postaci Fryderyka Chopina. Wszak i jemu zdarzało się rozrabiać, psocić, albo całkiem niewinnie dowcipkować. Pomocna w „uczłowieczaniu” kompozytora może też być pamiątka, którą dzieci otrzymują na pożegnanie: figurka Chopina do samodzielnego sklejenia.

W ramach lekcji prezentowany jest również film o pobycie Chopina w Szafarni zrealizowany przez cenionego toruńskiego dokumentalistę – Ryszarda Kruka. W tej chwili jest to jedyny multimedialny element zajęć, ale planowane są również inne realizacje wykorzystujące zdobycze najnowszej techniki: Gadający Chopin, czyli witający gości portret kompozytora a także multimedialny park prowadzący widzów przez kolejne etapy życiowej wędrówki Chopina: od Żelazowej Woli, gdzie się urodził, po Bazylikę Świętego Krzyża na Krakowskim Przedmieściu, gdyż tam spoczywa serce kompozytora. Szczególnie istotnymi punktami tej wędrówki będą miejscowości w województwie kujawsko-pomorskim, które łączą się z biografią artysty.

Jednak to nie multimedia, ale ciekawe rozmowy i grana na żywo muzyka czynią owe lekcje atrakcyjnymi. Jak zapewnia dyrektor Agnieszka Brzezińska, wszystkie zajęcia prowadzone są przez osoby wysokich kwalifikacjach – również przez nią samą – i dzięki temu cieszą się bardzo dużym zainteresowaniem. Istotnie, rzadko parking przed szafarskim dworem jest pusty.

Coraz powszechniejszym w Europie – ostatnio również w Polsce – działaniem edukacyjnym jest audience development, czyli rozwój publiczności, chociaż tłumaczenie polskie nie oddaje w pełni zakresu semantycznego oryginału. Przy czym słowo rozwój rozumiane jest dwojako: z jednej strony jako edukacja, z drugiej jako powiększanie liczby osób, ale oczywiście oba procesy są ze sobą ściśle zespojone. Wiele działań podejmowanych przez Ośrodek Chopinowski w Szafarni można zakwalifikować do sfery audience development – przede wszystkim są to opisane wyżej lekcje dla dzieci i młodzieży. Osobną sferę stanowi obszerna i zróżnicowana działalność koncertowa. Każdego roku odbywa się kilkadziesiąt koncertów pianistycznych i kameralnych, program uzupełniają gale operowe i operetkowe, koncerty jazzowe oraz małoobsadowe spektakle teatralno-muzyczne. Organizowane w Szafarni koncerty cechuje kameralna – niemal rodzinna – atmosfera, podobna do tej, która towarzyszyła popisom kilkunastoletniego Chopina. Atmosfera ta ułatwia osobom nieoswojonym z muzyką klasyczną przełamywanie nieśmiałości czy nawet strachu. Konferansjerzy koncertów dyskretnie pomagają odnaleźć się w rzeczywistości sztuki wysokiej, tłumaczą kody zachowania i utarte zwyczaje panujące w salach koncertowych – np. kiedy i komu klaskać. Koncerty w Szafarni są znakomitą okazją do pierwszego spotkania z muzyką klasyczną i mogą być wstępem do poszukiwań kolejnych doznań w wielkich salach filharmonii. Trudno przecenić rolę takich działań, gdyż według badań strach, onieśmielenie jest jedną najczęstszych przyczyn rezygnacji z udziału w kulturze.

Ośrodek Chopinowski prowadzi również aktywną działalność w innych dziedzinach sztuki. Chopin był utalentowany plastycznie, wystarczy spojrzeć na rysowane przez niego karykatury – przypomina dyrektor Agnieszka Brzezińska – stąd nasza aktywność na tym polu. Ośrodek organizuje konkurs plastyczny Muzyka – Obraz – Wyobraźnia. Mogą brać w nim udział dzieci i młodzież do 18 lat. Konkurs jest organizowany przy współpracy Galerii i Ośrodka Plastycznej Twórczości Dziecka. Okolice Szafarni leżą w malowniczej dolinie Drwęcy. Zachwycał się nimi Chopin, zachwycają również współcześni artyści – plastycy. Miejsca noclegowe, którymi dysponuje Ośrodek Chopinowski umożliwiają organizowanie plenerów malarskich dla studentów Uniwersytetu Mikołaja Kopernika oraz dla słuchaczy Toruńskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku.

Ostatnim elementem działalności edukacyjnej jest Wojewódzki Konkurs Recytatorski Poezji i Prozy poświęconej muzyce i Fryderykowi Chopinowi, adresowany do dzieci i młodzieży do lat 15. W przygotowaniu jest również antologia tekstów, która wesprze recytatorów i ich opiekunów w doborze repertuaru.

Dyrektor Agnieszka Brzezińska z pasją opowiada o planach na przyszłość – Ośrodek Chopinowski w Szafarni, jeden z dwóch Ośrodków Chopinowskich w Polsce, cały czas poszerza swoją ofertę edukacyjną, kierowaną do różnych środowisk i osób w różnym wieku.

Kamil Hoffmann

Blisko tysiąc młodych ludzi w wieku od 4 do 18 lat w 41 szkołach i przedszkolach w województwie kujawsko-pomorskim poznawało sztukę XX i XXI wieku, uczestnicząc w projekcie edukacyjno-artystycznym Sztuka, sztuka pokaż rogi realizowanym w ubiegłym roku przez Galerię i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka w Toruniu. Tytułowe rogi, sądząc po okładce katalogu wystawy podsumowującej projekt, należały do ślimaka. I nie tylko pokazały się z każdej strony, ale i z pewnością zostały przez młodych ludzi zapamiętane. A to dlatego, że uczestnicy projektu nie tylko je oglądali, ale i dotykali, ba, za łaskawym pozwoleniem ślimaka, nimi się bawili: projekt był realizowany poprzez cykl warsztatów artystycznych. Dzięki niezwykle bogatej i różnorodnej tematyce warsztatów – pisze w katalogu wystawy autor projektu Piotr Florianowicz – dzieci zrozumiały, iż sztuka współczesna wbrew obiegowemu stereotypowi nie jest tak trudna. Każde ćwiczenie projektu było twórczą zabawą zainspirowaną określonym kierunkiem sztuki lub współczesnym artystą. W czasie twórczej pracy zostały przybliżone takie pojęcia, jak performance, instalacja, op-art., sztuka ziemi, body art, video art, abstrakcja, malarstwo gestu czy sztuka intermedialna.

Gimnazjaliści z Górska poznali twórczość Banksy`ego, a uczniowie szkoły we Wrockach Yvesa Kleina i body art – dodaje kierujący Galerią Dariusz Delik. – Dzięki tym warsztatom plastycznym w szkołach podstawowych, gimnazjach, a nawet przedszkolach regionu kujawsko-pomorskiego zagościły pop-art, instalacja i environment, ready-mades. Uczestnicy projektu tworzyli animacje filmowe, fotografowali naturę, przygotowywali performance. Szkolne przestrzenie, sale lekcyjne, korytarze stały się miejscem poszukiwań i eksperymentów plastycznych. (…) Poprzedzające realizację ćwiczeń odpowiednio przygotowane prezentacje multimedialne oraz dyskusje na temat teoretycznych aspektów sztuki były gwarancją twórczej reakcji uczestników warsztatów. Dla większości z nich było to pierwsze spotkanie ze sztuką współczesną.

Zajęcia prowadzili współautorzy projektu – artyści-pedagodzy z Galerii: Magdalena Kowalczuk, Iga Maciejewska, Jolanta Radzimińska, Maria Reszkiewicz, Katarzyna Skrobała, Katarzyna Wendland oraz Piotr Florianowicz. W realizacji projektu wzięli udział, prowadząc zajęcia, zaproszeni artyści: Elżbieta Jabłońska, Aleksandra Sojak-Borodo, Wiesław Smużny i Tadeusz Wieczorek.

Tematów zajęć było trzydzieści. Każdy miał u podstaw jedno ze zjawisk w sztuce współczesnej  i najczęściej łączył się z dokonaniami wybranego artysty. Podczas ćwiczeń młodzi ludzie podejmowali dialog z twórcą, którego dokonania poznali, niekiedy wykonywali prace na podobieństwo tych, z którymi zapoznawali się w części pierwszej – teoretycznej, krytycznej, historycznej – warsztatów, będących lekcjami twórczego myślenia, zabawą z wyobraźnią. Poznawanie sztuki współczesnej często wywoływało zdumienie, nie tylko dzieci i młodzieży, ale i nauczycieli. Okazywało się bowiem, że prace twórców znanych z opracowań sztuki najnowszej, z prezentacji, z mediów nie tylko nie są nieprzystępne, ale zaciekawiają, pociągają i poddają się interpretacji poprzez ćwiczenia warsztatowe. Ćwiczenia zdumiewały i dlatego, że tworzywem zachęcającym do zabawy w artystów były zwykle materiały spoza tych, które są wykorzystywane w tradycyjnych technikach plastycznych.

By dać wyobrażenie o tematach zajęć, można niektóre wymienić.

Katarzyna Wendland podczas warsztatów Druciane ryby nawiązała do form Alexandra Caldera: z drutów, sznurków, sprężyn, śrubek uczniowie Gimnazjum nr 18 w Toruniu tworzyli formy o kształtach tytułowych ryb.

Katarzyna Skrobała prowadziła zajęcia nara na temat komunikacji międzyludzkiej – w kontekście twórczości Roya Lichtensteina; na arkuszach bristolu dzieci rysowały wielkoformatowe, składające się z sześciu kadrów, komiksy, których bohaterowie przekazywali wiadomości.

Joanna Radzimińska zaproponowała uczniom Szkoły Podstawowej w Górsku przedstawienie, przy użyciu farb temperowych i tuszy, na dużych arkuszach brystolu wyobrażeń Szczęścia. Nawiązywali do twórczości Jacksona Pollocka, do malarstwa gestu, do action painting, rozlewając, rozchlapując na arkuszach papieru farby i tusze. Również do twórczości Jacksona Pollocka odwoływali się uczniowie Gimnazjum nr 4 w Inowrocławiu malując na arkuszach czarnego brystolu pod kierunkiem Katarzyny Wendlandt Konstelacje gwiezdne. Zainspirowani obrazami Pieta Mondriana, Kazimierza Malewicza i Henryka Stażewskiego uczniowie Szkoły Podstawowej w Radominie przedstawiali pod kierunkiem Jolanty Radzimińskiej  Spokój, naklejając na brystol różnej wielkości prostokąty o delikatnej, stonowanej kolorystyce, a uczniowie Gimnazjum nr 31 w Toruniu urzeczywistniali wyobrażenie Chaosu, naklejając kolorowe figury geometryczne na czarny brystol – i poznając w ten sposób abstrakcję geometryczną w malarstwie. Zapoznawały z nią zajęcia Igi Maciejewskiej Leśna granica abstrakcji: uczniowie Szkoły Podstawowej nr 8 w Toruniu stworzyli las z… kolorowych słomek i gąbek do kwiatów. Leśnych inspiracji poszukiwali z Magdaleną Kowalczuk uczniowie Szkoły Podstawowej nr 17 w Toruniu wykonując frottage w kontekście twórczości Maxa Ernsta. W niezwykłość surrealizmu wprowadzała uczniów Szkoły Podstawowej w Ostrowitem Jolanta Radzimińska: naklejali oni na ciemnoszary papier wycinki z kolorowych gazet, dopełniali kompozycję pastelami olejnymi i ołówkami, przedstawiając Dziwny sen. 

Pod kierunkiem Piotra Florianowicza uczniowie Szkoły Podstawowej nr 11 w Toruniu podczas zajęć Full of colour tworzyli formy przestrzenne z gąbek, słomek, sztućców jednorazowego użytku, szmatek, gumek. Inspiracją była wystawa z 2010 roku Wszystkie kolory są dozwolone pod warunkiem, że nie przeszkadzają w handlu. Z piasku, ziemi, roślin uczniowie Szkoły Podstawowej w Myśliwcu tworzyli kompozycje malarskie podczas zajęć Malować bardzo proszę, ale bez farb!, nawiązując do twórczości Piotra C. Kowalskiego – przede wszystkim do cyklu jego prac Obrazy przejściowe, przejezdne i przelotne.

Magdalena Kowalczuk zaproponowała uczniom Gimnazjum w Lubiczu zabawę plastyczną Dzieci w sieci: w szkolnym hallu uczniowie upletli ogromną kolorową sieć, w kontekście twórczości Evy Hesse, poznając environment i instalację. Uczniowie Gimnazjum w Turznie tworzyli, w kontekście architektury współczesnej, zwłaszcza twórczości Le Corbusiera, obiekty Krzywej architektury z gliny, pleksi i drutu. Tworzenie obiektów architektonicznych z kolorowych papierów, czarno-białych wydruków Magdalena Kowalczuk zaproponowała uczniom Szkoły Podstawowej w Ryńsku, a uczniom Gimnazjum nr 15 w Toruniu tworzenie instalacji Trójwymiarowe formy z drutów, sznurków, kawałków kolorowej pleksi i kolorowego papieru. Tworząc pod kierunkiem Marii Reszkiewicz ze styropianu, ozdobnych kamyków i kolorowych bibułek Obiekty ogrodowe uczniowie Szkoły Podstawowej w Małej Nieszawie oddawali nastrój parku Güell – dzieł Antonio Gaudiego.

Katarzyna Skrobała nie musiała zachęcać uczniów Gimnazjum w Górsku do projektowania graffiti – w nawiązaniu do prac Banksy`ego. Nie musiała też namawiać uczniów Szkoły nr 28 w Toruniu do wykonywania nadruków na koszulkach, w nawiązaniu do pop-artu, zwłaszcza praktyki artystycznej Andy Warhola. 

Wykorzystując możliwości, jakie daje aparat cyfrowy, Photoshop i druk cyfrowy uczniowie Gimnazjum nr 2 w Toruniu, zainspirowani twórczością Zofii Kulik, pod opieką Piotra Florianowicza wkomponowywali swoje autoportrety w ornamenty kształtowane z multiplikowanych zdjęć… Aparat cyfrowy wykorzystywała Katarzyna Skrobała do tworzenia z uczniami Gimnazjum nr 28 w Toruniu – zapoznającej z animacją poklatkową i sztuką ziemi – animacji poklatkowej z dźwiękiem: Esów floresów komponowanych z piasku, żwiru, kamieni. Sztukę makrofotografii poznawali uczniowie Szkoły Podstawowej w Złotorii pod kierunkiem Jolanty Radzimińskiej, fotografując podczas zajęć Pod lupą owoce, kamyki, warzywa, piasek.

Obejrzawszy wystawę obrazów Tadeusza Wieczorka Transparentność, uczniowie Szkoły Podstawowej nr 28 w Toruniu pod kierunkiem artysty malowali obrazy, wyrażając swoje przeżycia i emocje. Malarstwo abstrakcyjne stało się początkiem rozmów o rozumieniu siebie i innych.

Tekturowe pudełka, czarna tempera, latarki, druty i taśmy posłużyły uczniom Gimnazjum nr 28 w Toruniu do wykonania przedmiotów pozwalających na uzyskanie ciekawych efektów świetlnych podczas zajęć Obiekty świetlne z Wiesławem Smużnym. Inspiracją były prace tego artysty.

Pięć minut dla fotoreporterów znaleźli uczniowie Szkoły Podstawowej w Wołuszewie podczas zajęć z Elżbietą Jabłońską, inspirowanych jej twórczością. Aparat cyfrowy i lampy posłużyły do zaaranżowania mini studia fotograficznego, w którym dzieci nawzajem wykonywały sobie portrety, ukazujące charaktery fotografowanych osób – poprzez dobór rekwizytów, ruchy, gesty, miny. Przed fotografowaniem portretujący opisywali charaktery swych modeli. Skonfrontowanie opisów i zdjęć określało relację między zapisem słownym i fotograficznym.

Pod kierunkiem Aleksandry Sojak-Borodo uczniowie Gimnazjum w Chełmży oddawali się Słodkiej sztuce układania. Poznając sweetart, uczniowie, w nawiązaniu do twórczości artystki, z kostek białej i ciemnej czekolady na arkuszach tektury układali mozaiki.

Wystawa podsumowująca projekt Sztuka, sztuka pokaż rogi oczarowuje twórczą inwencją młodych artystów. Projekt, dokumentowany katalogiem, zaciekawia bogactwem możliwości zapoznawania ich ze współczesną sztuką, jakie znajdowali artyści-pedagodzy, którzy prowadzili zajęcia. Nie należy się więc dziwić, że projekt, wystawa i pomysły na warsztaty czy ćwiczenia wzbudzają ogromne zainteresowanie nauczycieli i instruktorów artystycznych.

Jerzy Rochowiak

Francuska estetyka fotografii
od Barthesa do Soulagesa

Roland Barthes w Świetle obrazu. Uwagach o fotografii (1980) za pewnik uznał to, że nie da się zaprzeczyć istnienia przedmiotów widocznych na zdjęciach – ich obecności – ale w przeszłości, zatrzymanych w momencie wykonywania zdjęcia. Dotyczy to nie tylko obiektów pierwszoplanowych, np. przy wykonywaniu portretu, ale wszystkich przedmiotów, które zostały uchwycone w kadrze. Wcześniejsze sposoby przedstawiania, np. w rysunku czy malarstwie, są według niego imitacją rzeczywistości, zależną od subiektywnego wyboru szczegółów i biegłości twórcy w ich odtwarzaniu. Być może świadomość istnienia nowego narzędzia cywilizacyjnego, które umożliwiało uzyskiwanie obrazów światłem rysowanych (określenie W. H. Talbota) było jednym z najważniejszych powodów odchodzenia od naśladowczego przedstawiania świata w dziełach artystycznych na początku XX wieku. W wypadku fotografii – pisał Barthes – nigdy nie mogę zanegować faktu, że ta rzecz tam była. Jest to podwójna wspólna płaszczyzna: realności i przeszłości. I ponieważ tylko wobec zdjęcia istnieje ten przymus, należy go uznać, prawem redukcji, za samą istotę Fotografii: to, co jest określane jako noemat [przedmiot myślenia – przyp. tłum.]. Tym więc, o co chodzi w zdjęciu (…) nie jest ani Sztuka, ani Przekaz – to Odniesienie stanowiące porządek fundujący Fotografię. Nazwą noematu Fotografii będzie więc: „To-było” lub: Nienaruszalność. W łacinie (pedantyzm jest tu konieczny, gdyż ukazuje odcienie) wyraziłoby się to niewątpliwie tak: „interfuit”, czyli że to, co widzę, znalazło się tam, w tym miejscu, które rozciąga się pomiędzy nieskończonością a podmiotem (Operatorem lub Spektatorem). Było absolutnie, nieodwołalnie obecne, a jednak już odmienione. To wszystko oddaje łaciński czasownik intersum. (…) Żaden malowany portret, nawet zakładając, że zdawałby mi się prawdziwy, nie potrafiłby bowiem narzucić odczucia, że jego odniesienie rzeczywiście istniało.

Nikogo nie trzeba chyba przekonywać, jak bardzo zmieniło się nasze otoczenie oraz postrzeganie miejsca fotografii po upływie 25 lat od opublikowania dzieła Rolanda Barthesa. W 2005 r. na francuskim rynku wydawniczym pojawiła się ważna publikacja, rozwijająca przemyślenia Barthesa w kierunku nowej definicji fotografii artystycznej. Jest nią Estetyka fotografii Françoisa Soulagesa, przetłumaczona na język polski przez Beatę Mytych-Forajter i Wacława Forajtera już w 2007 r. i zakwalifikowana jako podręcznik akademicki przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

Autor jest profesorem Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Paris-8 Saint-Denis, dyrektorem zespołu badań estetyki, praktyki i historii sztuki, autorem wielu publikacji z dziedziny fotografii, głównie francuskiej, zajmującym się filozofią obrazu, a zwłaszcza fotografii, twórcą indywidualnej metodologii badania sztuki współczesnej, w której korzysta z doświadczeń filozofii, psychoanalizy i politologii, pisząc o globalizacji obrazu, kapitału i mediów.

Estetyka fotografii Françoisa Soulagesa jest książką złożoną z wielu pytań o fotografię. Każde z nich jest równie ważne jak pozostałe, każde zmusza czytelnika do pogłębionej refleksji. Według autora minął już okres, w którym uważano fotografię za narzędzie odwzorowywania rzeczywistości; współczesna fotografia artystyczna współuczestniczy w kreowaniu rzeczywistości globalnej. M.in. dlatego do opisu obecnego miejsca fotografii konieczny jest bardziej precyzyjny słownik estetyczny, niż to było dotychczas. Nie jest to nowy język, Soulagesowi z powodzeniem udaje się używać w szerokim zakresie „klasycznej” terminologii estetyki, a tam gdzie to jeszcze nie jest możliwe – pojęć zaczerpniętych np. z psychoanalizy. Przy pomocy tak skomplikowanie skonstruowanego narzędzia poznania próbuje odpowiedzieć na fundamentalne dla naszej przyszłości pytania: Co sprawiło, że sztuka fotograficzna znalazła się ostatnio w samym centrum zainteresowań sztuki współczesnej? Jakie są dzisiaj możliwe fundamenty estetyki fotografii? Czym charakteryzuje się dzieło fotograficzne jako autonomiczne dzieło sztuki?

Od fotografii  tego-co-było do fotografii 
tego-co-zostało-odegrane

We Wprowadzeniu i na pierwszych stronach publikacji François Soulages podaje definicje pojęć, przewijających się przez całe dzieło: „Fotografią” nazywamy proces, technikę, sztukę itd., a „zdjęciem” fotografię w znaczeniu materialnym/konkretnym, czyli obraz materialny uzyskany dzięki procesowi fotograficznemu. (…) „Czynność fotografowania” to krótki moment robienia zdjęcia, „działanie fotograficzne” zaś – fakt stworzenia, zrealizowania i przekazania zdjęcia do wiadomości. Termin „metafotograficzny” będzie z kolei oznaczał wszystko to, co się mówi i robi wokół zdjęcia w czasie tworzenia jego zamysłu, realizacji, ogłoszenia i odbioru.

Soulages w Estetyce fotografii na przeszło 400 stronach analizuje wszelkie możliwe relacje między powyższymi kluczowymi pojęciami. Nie jest to tylko analiza teoretyczna; towarzyszą jej wnikliwe opisy wybranych fotografii artystycznych. Obok tak znanych nazwisk z historii fotografii światowej, jak Eugéne Atget, Julia Margaret Cameron, André Kertész, występują twórcy francuscy głośni od lat 80. XX wieku: Patrick Le Bescont, Jean Pierre Evrard, Christian Gattinoni, Jean-Marc Lalier, Claude Maillard, Marc Pataut, Bernard Plossu, Hevré Rabot, Denis Roche oraz Vincent Verdeguer. Twórcy ci są przywołani nieprzypadkowo, wyrazisty styl każdego z nich staje się dla Soulagesa pretekstem do snucia istotnych pytań o aktualne kierunki rozwoju fotografii artystycznej. Może niektórych z nich mniej znamy w Polsce, a jakość reprodukcji ich prac, zamieszczonych w polskim tłumaczeniu dzieła Soulagesa, nie daje pełnego wyobrażenia o wartości tych fotogramów. Można co prawda odnaleźć więcej ich zdjęć w internecie, ale Soulages niewiele pisze o tym medium, gdyż interesuje go zdjęcie w znaczeniu materialnym/konkretnym, co bardziej odpowiada polskiemu terminowi: fotogram, tj. odbitka autorska fotografii artystycznej.

Któż może jeszcze wierzyć w to, iż zdjęcie stanowi dowód? – pyta Soulages, natychmiast odsyłając nasze myśli do filmu Powiększenie Michaelangelo Antonioniego. – Jest ono śladem i dlatego ma charakter poetycki. Fotograf jest tym, który powinien pozostawić, czy lepiej: tworzyć ślady swego przejścia, ślady spotkania się ze zjawiskami. To dlatego jest artystą. (…) W każdym razie, fotografia stanowi pretekst dla poety, szansę dla artysty i przywilej dla człowieka jako takiego.

Jeśli zdjęcie przestaje być dowodem na istnienie przedmiotu, a jest jedynie jego śladem, to dlaczego tylko niektóre ze zdjęć dłużej, a nawet bardzo długo pozostają w naszej pamięci? Pytając – jak długo? – błądzimy, gdy przywołujemy matematyczne miary czasu: tydzień, miesiąc, rok, sto lat. Fotografia jako wynalazek cywilizacyjny, zdolny zmienić kulturę globalną, ma 170 lat. To niewiele, gdy pomyślimy np. o rysunkach i malowidłach z Lascaux, mających co najmniej 13000 lat. A jednak większość z nas zna te prehistoryczne obrazy dzięki fotografii. Fotograficzne ślady naszej współczesności istnieją już inaczej. Przemawiają do nas tak długo, jak długo nie tylko pojedyncze osoby, ale całe grupy społeczne, a nawet pokolenia obcują z pojedynczym fotogramem wybitnego artysty fotografika. Ograniczona liczba odbiorców będzie miała możliwość zetknięcia się z oryginałem, nieograniczona z kopiami, których nie można utożsamiać jedynie z reprodukcją, gorszej jakości niż oryginał. Cechą fotografii jest praktycznie dowolna możliwość jej powielania. Zdjęcie „żyje” tak długo, jak długo ktoś po nie sięga, nie mogąc lub nie chcąc uwolnić obrazu z pamięci. „Żywot” zdjęcia ma charakter nieciągły, obraz fotograficzny „odżywa” co jakiś czas: od poprzedniego przywołania do aktualnego przywołania, od pierwszego odniesienia do kolejnego odniesienia.

Fotograf pozostawia ślad lub ślady swojej tymczasowej obecności, będące odniesieniem do zjawisk, które napotkał na swojej drodze i które nakazały mu zatrzymać się i wykonać zdjęcia. Owe ślady uzyskują najczęściej charakter cyklu zespolonych ze sobą obrazów, układającego się w formę prezentacji autorskiej: wystawy indywidualnej bądź albumu autorskiego. Ślady widoczne na zdjęciach wyznaczają kolejne etapy biografii artystycznej fotografa, niemniej najczęściej jego twórczość pozostaje w naszej pamięci w postaci jednego fotogramu, silniej oddziałującego niż pozostałe, choć równie dobre. Odbiorca odczytuje (lub nie) przesłanie cyklu, ale nie wszystkie zaprezentowane w nim zdjęcia docierają do niego w ten sam sposób. Zapamiętuje kilka zdjęć – a najczęściej jedno. Czasem zdarza się, że to samo zdjęcie spotka się z przychylnym przyjęciem wielu, a nawet większości odbiorców. Przy tym nie wszyscy odbiorcy w jednakowym stopniu decydują o dalszych losach zarówno pojedynczego fotogramu, jak i dalszej karierze twórcy. W rzeczywistości globalnej fotografia artystyczna jest jednym z wytworów artystycznych, który podlega prawom rynku. Zaś rekiny biznesu sztuki poszukują nowości – niekiedy dla niej samej, co w dużym stopniu tłumaczy postawy obliczone na wywołanie ekstremalnych emocji, np. atmosfery skandalu. Większość wybitnych artystów fotografików ulega swoim zleceniodawcom, a niektórzy z nich mimo to potrafią pozostać sobą. Pośrednikiem staje się również dobry krytyk sztuki fotograficznej – taki jak François Soulages – jeśli potrafi nawiązać twórczy dialog z artystą i przekonać odbiorcę dzieła do jego sztuki, gdyż: Artysta nigdy nie jest sam, zależy przecież zawsze w szczególny sposób od swojego otoczenia.

François Soulages, Estetyka fotografii.
Strata i zysk,
Wydawnictwo Universitas, Kraków 2007

Poetycka metafora obrazowa

Większą trudność może sprawić interpretacja przekonania Soulagesa, że fotografia stanowi pretekst dla poety. Stwierdzenie to wiąże ze sobą artystę obrazu i artystę słowa. Wspólna jest wyobraźnia jako siła motoryczna twórczości, wyobrażenie jako wytwór wyobraźni (wiersz lub fotogram) i metafora jako metoda ujawniania wyobrażeń. Z pewnością zdanie to nie przekona twórców deklarujących się jako przeciwnicy wszelkiej literatury w swoich obrazach. Taką postawę prezentowali zarówno zwolennicy sztuki abstrakcyjnej, jak i konceptualiści do końca lat 70. XX wieku. Niemniej i oni nie mogą uniknąć słów, wypowiedzi o swojej pracy i jej istocie podczas rozmów z marchandem, krytykiem, dziennikarzem, właścicielem kolekcji sztuki współczesnej czy innymi artystami oraz odbiorcami.

W 1965 r. jeden z twórców sztuki konceptualnej – amerykański artysta Joseph Kosuth (ur. 1945), wystawił dzieło nazwane Jedno i trzy krzesła. Zestawił w nim typowe drewniane krzesło w naturalnym kolorze, z czarno-białą fotografią tego krzesła oraz hasłem z encyklopedii dotyczącym krzesła. Podobnie dwadzieścia lat wcześniej postąpił R. Magritte w dziele Koń, w którym połączył obraz, przedstawiający konia, rysunek konia i grafikę zapisu słowa koń. J. Kosuth w artykule Sztuka po filozofii (1969) dał wyraz przekonaniu, że sztuka rozgrywa się w sferze pojęć i idei oraz uzasadniał tezę, że sztuka sama jest definicją sztuki i jedynym jej celem jest ona sama, niemal zapominając, że dekadenckie hasło sztuka dla sztuki ma już przeszło sto lat. I cóż po latach pozostało po efemerycznej sztuce konceptualnej, która świadomie zrezygnowała z tworzenia przedmiotów artystycznych, skupiając się na tak uzasadnianej idei? Dokumentacja działań artystycznych, składająca się głównie z fotografii i tekstów. Estetyce Soulagesa bliższa wydaje się recepcja konceptualizmu, jakiej Józef Robakowski (ur. w 1939) dokonał w Polsce na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku. W 1970 r. zaprezentował fotoobiekt zatytułowany Krzesło. Również i w tym przypadku mamy mebel do siedzenia – drewniane krzesło, ale wszystkie jego powierzchnie oklejone są zdjęciami twarzy – multiplikacją jednego portretu grupowego z przeszłości. W tym okresie J. Robakowski zafascynowany był teorią fotografii jako śladu i jej odniesieniami do przedmiotu. Po latach fotoobiekt J. Robakowskiego znacznie więcej mówi o krześle niż lingwistyczna tautologia J. Kosutha, gdyż zawiera czytelną, choć nie dosłowną wskazówkę dotyczącą możliwości połączenia, czyli dialogu między pojęciami: krzesła i człowieka. Instalacja J. Kosutha chłodno bada stosunki między przedmiotem a jego odniesieniami, fotoobiekt J. Robakowskiego jest dziełem metaforycznym.

Pretekstem do czego może być dla poety fotografia? Jak każdy komunikat może stać się pretekstem do dialogu o wszystkim, co nurtuje obu twórców. Estetyka fotografii Soulagesa to dyskurs, wzorowany na platońskiej Uczcie mistrza z uczniami, książka pytań o sztukę współczesną, a fotografię artystyczną w szczególności. Zaś nieortodoksyjnie rozumiana metafora jest jedną z figur stylistycznych, która może łączyć twórców obrazowania fotograficznego i poetyckiego. To wspólna ścieżka, zwłaszcza obecnie, po której kroczyć mogą fotograf i poeta w świecie sztuki zdominowanej przez działania intermedialne, łączące słowo, obraz, dźwięk, oddziałujące na wszystkie zmysły. Metafora – wg Słownika terminów literackich (1976) – to wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona zmiana znaczeń składających się na nie słów. Zmienione znaczenie, zwane metaforycznym, kształtuje się na fundamencie znaczeń dotychczasowych (…) pod presją nowego kontekstu słownego, a więc w rezultacie wprowadzenia wyrazu w związki składniowej zależności z wyrazami w takim zespoleniu nieużywanymi. Zależna od kontekstu semantyczna plastyczność słowa jest ogólną właściwością języka, gwarantującą jego zdolność do obsługiwania nieskończonej ilości rozmaitych i zmieniających się sytuacji(…).

Źródła metafory obrazowej

Wspomniany portret zbiorowy z okresu międzywojennego powstał jako dokument spotkania się grupy powiązanych ze sobą osób – wykonał go bezimienny dziś fotograf, krzesło między wojnami wykonał bezimienny dziś stolarz, oba przedmioty zestawił J. Robakowski tworząc nowy przedmiot – Krzesło, obecnie eksponat w Muzeum Narodowym we Wrocławiu. J. Robakowski połączył przedmioty wytworzone nie z myślą o sztuce, należące do obszaru bez-sztuki (określenie Soulagesa). Podobnie w 2005 r. postąpił Zbigniew Libera, układając fotografie prasowe nietrudnych do ustalenia autorów przedstawiające Lecha Wałęsę i księdza Henryka Jankowskiego przemawiających przy bramie Stoczni Gdańskiej imienia Włodzimierza Lenina (!), tworząc dzieło autorskie nazwane Dwugłowy orzeł, obecnie własność Instytutu Sztuki Wyspa w Gdańsku. Tytuł jest metaforyczny, dwugłowy orzeł znajduje się w herbie naszego wschodniego sąsiada. Na tych zdjęciach jest także fotografia Jana Pawła II i reprodukcja obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, a metaforycznego orła można dopatrzeć się w lustrzanym zestawieniu sylwetek Wałęsy i Jankowskiego. Można by nawet napisać kolejny poemat dowolnej objętości o cieniu dwugłowego orła nad tymi wybitnymi postaciami historii najnowszej, ale Zbigniewowi Liberze wystarczyło zestawienie dwóch fotografii i narodziła się metafora. Każdy z odbiorców znajdzie dowolną ilość słów do interpretacji tego nowego obrazu świadomości polskiego artysty, a niektóre będą się częściej powtarzać. Istotną cechą realizacji J. Robakowskiego i Z. Libery jest wykorzystywanie cudzych zdjęć, które uznają za prace anonimowych fotografów, mimo że niewiele trudu kosztowałoby ustalenie autorstwa zaczerpniętych przez nich fotografii – cytatów. Ten dwuznaczny proceder staje się coraz powszechniejszy w epoce fotografii cyfrowej i wiele mówi o zmianie świadomości artystycznej w latach 1970-2005. Zdjęcie nie tylko przestało być dokumentem, dowolnie można interpretować nawet prawo osobiste do utworu, nakładające konieczność ustalenia autora cytatów fotograficznych, co jest zwykłą formalnością przy cytowaniu dzieł literackich. Przyczyny takiego postępowania są bardziej złożone – mieszkańcy globalnej wioski są atakowani zewsząd przez reprodukcje fotografii. Poszukują innych zdjęć. Ten stan zagrożenia kiczowatą i przebiegłą stylistyką mediów wywołuje reakcję artystów, np. w pracach Zbigniewa Libery. Fotografia będąca odniesieniem do przedmiotu stała się tworzywem plastycznym umożliwiającym dalsze budowanie odniesień artystycznych. Postępowanie artystów potwierdza przekonanie Soulagesa, że: Barthes`owska doktryna „tego-co-było” wydaje się mitem. Trzeba by ją zastąpić pojęciem „tego, co zostało odegrane”.(…) Niekiedy inscenizacja rzeczywistości politycznej i społecznej jest tak uwewnętrzniona przez jej aktorów, wspomaganych przez doradców od wizerunku i komunikacji, że zdjęcia nie są już nawet zdjęciami pozorów komedii społecznej, więc nie mają żadnej wartości prawdy, krytyki ani pytania.

Fotografia inscenizowana

Postulat Soulagesa widzenia fotografii jako tego, co zostało odegrane, przyczynił się do dynamicznego rozwoju fotografii inscenizowanej. Teatralizacja planu zdjęciowego nie jest niczym nowym od czasów Oscara Gustawa Rejlandera (1813-1875). Ale w końcu lat 90. XX wieku pojawiły się inscenizowane reportaże fotograficzne z konfliktów zbrojnych i są nagradzane prestiżowymi nagrodami, np. World Press Photo.

W Estetyce fotografii Soulages wykazuje, jak w ostatnim trzydziestoleciu zmieniło się pojmowanie miejsca fotografii i sposobu patrzenia na fotografię, zarówno w świadomości zbiorowej, jak w samoświadomości artystów fotografii. Wykonywanie fotografii było kiedyś zajęciem nielicznych, dziś stało się niemal codzienną praktyką wszystkich. Ponieważ wykonują fotografię domową (określenie Soulagesa), wydaje im się, że mogą wydawać przekonywujące sądy o fotografii artystycznej. Najprościej rzecz ujmując: nastąpiło przejście od pojmowania fotografii jako werystycznego czy też obiektywnego dokumentu w kierunku subiektywnej czy też kreacyjnej wizji fotografii, w której fotograf jest najczęściej współtwórcą przetworzenia zastanej lub specjalnie skonstruowanej przestrzeni oraz inscenizatorem fotografii, a często sceny odgrywanej dla TV. Wszędzie są telewizory, choć nie zawsze jest chleb, a ludzie przywykli do fotografii, bo fotografowanie to: pozornie dyskretne spojrzenie podglądacza lub ekshibicjonistyczne, przesadne wystawienie siebie na pokaz. Jakże często w fotografii podglądacz i ekshibicjonista tworzą parę!

Metaforyczny język obrazowy

Fotografia, a w większym stopniu fotografia artystyczna, jest językiem obrazowym; może przemawiać obrazami metaforycznymi równie silnie, jak brutalnie niekiedy dosłowne zdjęcia reporterskie i celowo prowokacyjne zestawienia przedmiotów i sfer ludzkiej aktywności, stanowiących dotychczas tematy tabu. Czy prowokacyjne uprzedmiotowienie, np. ludzkiej intymności jest metaforą? Nie wydaje się, że tak. Soulages twierdzi nawet, że: fotografia erotyczna lub pornograficzna jest w najwyższym stopniu konwencjonalna i sztuczna. Ogranicza możliwości budowania osobistych odniesień do przedmiotu zdjęcia, a nawet odmiennych opinii od sugerowanych przez autora (najczęściej autorkę). Według niego: Ten typ fotografii podsyca potrzebę fantazjowania, która uchodzi psychotycznie za rzeczywistość. Trudno przy tym zakładać, że to, co było najważniejszym zjawiskiem dla artysty dwudziestoletniego, pozostanie najważniejszym doświadczeniem człowieka pięćdziesięcioletniego. Ale można założyć, że twórczość każdego wybitnego artysty, w tym artysty fotografii, jest budowaniem metafory lub metafor własnego losu. Metafora obrazowa różni się od literackiej, choć fotografia przetwarzana jest przy pierwszym oglądzie przez zmysł wzroku, ale i książka, każdy tekst literacki również. Jeśli to jest wiersz, dalsze oswajanie się z tekstem polega na analizie zestawień słów, czyli na uruchomieniu myślenia bardziej abstrakcyjnego niż obrazowego. „Czytanie” fotografii polega na uruchomieniu myślenia obrazowego, dalsza analiza dzieła sztuki fotograficznej kieruje nas w stronę porównań znaczeń semantycznych, które uruchamia w naszym umyśle obraz. Można jednak założyć, że w jednym i drugim wypadku następuje eliminacja: wiersz nie jest zestawianiem wszystkich możliwych słów, twórcze fotografowanie nie polega na kierowaniu obiektywu we wszystkie strony świata i naciskaniu spustu migawki. W samej istocie narzędzia fotograficznego tkwi konieczność wyboru, aparat ma w ułamku sekundy zamrozić jeden z możliwych obrazów zmiennej rzeczywistości. Wybór słów, które mogą przynieść nową metaforę poetycką, jest ograniczony. Nigdy nie fotografujemy przedmiotów, lecz zawsze tylko słowa – dopowiada Soulages – ponieważ każdy badany obiekt jest postrzegany przez człowieka, który mówi i interpretuje. Nasze spojrzenie nigdy nie jest niewinne. Każdy akt widzenia stanowi w tym samym czasie wypowiedź, nawet jeśli pozostanie ona nieuświadomiona. Widzi się tyleż samo przy pomocy umysłu i nieświadomości, ile za pośrednictwem zmysłu wzroku nawet w trakcie fotografowania. Każdy przedmiot do sfotografowania jest już dany w słowie i w sieciach słów: ma szczęście i nieszczęście być przedmiotem-problemem. Ta wypowiedź autora Estetyki fotografii i profesora uniwersyteckiego wydziału sztuk pięknych wydaje się zbyt mocną hipotezą, gdyż zaprzecza jego definicji metafotografii, rozumianej jako: wszystko to, co się mówi i robi wokół zdjęcia w czasie tworzenia jego zamysłu, realizacji, ogłoszenia i odbioru. Tworzenie zamysłu zdjęcia niekoniecznie musi być związane ze słowem, jest wręcz niejasnym z początku słowo-obrazem, który poszukuje w tym samym stopniu obrazu, co słowa. Nie wiemy, czy pierwszy jest obraz, czy słowo oraz w jaki sposób i z jaką częstotliwością następują po sobie obraz i wiązki nieprecyzyjnie odpowiadających mu słów.

Wybór tematyki zdjęć (i sposobu fotografowania) jest świadomym ograniczaniem się dojrzałego artysty fotografii. Jeśli nie można sfotografować wszystkiego, należy się nieustannie zastanawiać, co warto. Każdy z nas ma szczególne predyspozycje do mniejszego kręgu tematów fotograficznych, który realizuje z pasją. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że indywidualny rozwój każdego fotografa jest drogą poznawania samego siebie, zawsze na skrzyżowaniu dokumentalnej prozy w kierunku poezji obrazu. Aparat fotograficzny nie widzi niczego, obiektyw odwzorowuje wszystko, co rozciąga się pomiędzy nieskończonością a podmiotem (Operatorem lub Spektatorem). Jednakże niektórzy fotografowie mają podziwu godną umiejętność eliminacji nadmiaru zbędnych szczegółów, zanim powstanie obraz tego, co: Było tam, a jednak zaraz zostało oddzielone. Wydaje się, że nigdy nie przestaną być aktualne pytania, nie tylko: Czym fotografować? Jak fotografować?, ale chyba najważniejsze jest: Co fotografować?, aby nie zagubić samego siebie w globalnym chaosie obrazów i nie popaść w banał zużytych już znaczeń semantycznych.  Rola artysty fotografii pozostanie niezmieniona: Jest tym, który dostarcza zdjęcia, które powinny zatrzymać, zastanawiać, ale mogą zadziwić, a nawet zafascynować – jak najszerszą grupę odbiorców.

Kto umiejętnie pyta, czasem uzyskuje odpowiedź

Na przełomie XX i XXI wieku doszło do pewnego zafałszowania roli artysty fotografii: Sztukę fotografii przebiegle zaczyna się utożsamiać z jej użytkowymi zastosowaniami w polityce, reklamie i dziennikarstwie, gdyż zyski fotografa i jego pośredników uzyskiwane z obsługiwania tych dziedzin masowej aktywności mogą być największe, co zmusza do daleko idących ustępstw wobec zleceniodawcy. Człowiek nie zawsze gra, a fotograf jest człowiekiem. Może postąpić jak Jean-Marc Lalier, który odmówił rozpowszechniania swoich zdjęć w mediach rumuńskich z inscenizowanej makabry pseudotrupiarni w Timisoarze podczas puczu w 1989 r. Zdjęcie nie jest dowodem, ale wiele możemy się dowiedzieć, pytając o przyczyny takiego właśnie zamówienia, zwłaszcza o zbyt mocno sugerowane odniesienia zdjęcia. Według Soulagesa zanegowane zostało samo pojęcie rzeczywistości jako przedmiotu zdjęcia (Co to jest rzeczywistość?), pytanie o istotę przedmiotu zdjęcia (Co to jest istota?) oraz taktyka Henriego Cartier-Bressona obiecująca fotografom – myśliwym przyłapać chwilę na gorącym uczynku. W efekcie negacji rozpoznanych w XX wieku postaw fotografów namnożyło się w XXI wieku więcej dróg odejścia od rozpoznawalnych stylistyk niż nowych ścieżek. Zdaniem Soulagesa pozostała nam tylko relacja przedmiot – problem: to znaczy przedmiot [zdjęcia], który stanowi problem i, w konsekwencji, sprzyja stworzeniu dzieła. Nastawienie takie może przynieść nieustanne odkrywanie nie tyle samej rzeczywistości, ile zaistniałych problemów, „nowych” dla fotografów i odbiorców lub dotychczas nieposzukiwanych w tak intensywny sposób, gdyż problem artystyczny „oswojony” czy nawet „ujarzmiony” fotograficznie nie wytwarza już w umyśle twórcy odniesień, które mogą przynieść nową metaforę obrazową. Akt twórczy jest więc nieustannym pragnieniem pozbywania się nawyków patrzenia, widzenia i dopiero w ostateczności fotografowania. Artysta fotografii według niego przestał być myśliwym, włóczącym się po polach i łąkach z nadzieją na spotkanie się z nowym, jak ze spadającym meteorytem. Nie poszukuje reporterskiej anegdoty, ale próbuje pytać o fotografię, znajduje problem fotograficzny, a nie np. filmowy i próbuje go rozwiązać środkami fotograficznymi, aby tą drogą dojść do istoty fotografii artystycznej – dzisiaj, tu i teraz. Nie mogą to być poszukiwania wyłącznie formalne; F. Soulages jest przekonany o potrzebie twórczego zaangażowania artysty w próby zmian negatywnych zjawisk w jego otoczeniu. Jako przykład niech posłuży jego analiza fotografii Kamela Dridi, urodzonego w Tunisie i mieszkającego we Francji, który pokazuje swoje miejsce urodzenia w konwencji unieważniającej cukierkowate zdjęcia agencji turystycznych. Podczas omawiania tej sylwetki pada kolejne ważne spostrzeżenie Soulagesa, dotyczące procesu twórczego: Fotografia tworzy się w istocie w trzech etapach: przed, w trakcie i po ujęciu.(…) Nie ma jednej metody, ścieżki, którą winno się w sztuce podążać. Istnieją wyłącznie dyskursy o metodzie kreacji. W przeciwnym wypadku będziemy skazani na akademizm małych epigonów, niezdolnych do odróżnienia fundamentalnej różnicy między: przedmiotem do sfotografowania a przedmiotem do wytworzenia, czyli obrazem fotograficznym, a nie innym, np. malarskim. I przywołuje przekonanie Jean-Pierra Evrarda, że każdy fotograf przechodzi przez trzy fazy ewolucji: Najpierw przywiązuje wagę do formy, później do światła, na końcu zaś do tworzywa, przebywając tym samym drogę od odniesienia do tego, co fotograficzne.

Próba podsumowania

Hipoteza Françoisa Soulagesa o istocie fotografii artystycznej jako tego-co-zostało-odegrane jest równie mocna jak hipoteza Rolanda Barthesa o fotografii jako potwierdzeniu tego-co-było; trzeba pamiętać, że przekonania tych dwóch twórców teorii estetycznych dotyczą kolejnych etapów rozwoju świadomości miejsca fotografii w kulturze europejskiej końca XX wieku. Praca Rolanda Barthesa powstała w tym momencie historii sztuki nowoczesnej, kiedy fotografia zaczęła być traktowana na równi z innymi dziedzinami sztuk wizualnych, Estetyka fotografii Soulagesa próbuje odpowiedzieć na pytania dotyczące obecnej dominacji fotografii jako głównego medium sztuki współczesnej. Obie publikacje dotyczą głównie fotografii opartej na negatywowo-pozytywowej technologii srebrowej. Słuszność większości przekonań Soulagesa potwierdzają kierunki rozwoju globalnego sztuki fotografii od lat 80. XX wieku, zwłaszcza rozwój jednego z głównych nurtów, jakim stała się fotografia inscenizowana (która odrodziła się zanim sformułował on wykładnię istoty tego nurtu). Dwadzieścia lat później kolejnym transformacjom cywilizacyjnym uległa nie tylko globalna wioska bogatych i biednych, zasadnicza zmiana dotyczy metody uprawiania fotografii i mediów opartych na nośnikach cyfrowych. F. Soulages nie pisze w Estetyce fotografii o tym okresie, co nie może być zarzutem przeciwko jego teorii fotografii jako tego-co-zostało-odegrane. Nie wydaje się, aby ktoś inny, o równym potencjale intelektualnym i wiedzy na temat fotografii podjął się opisu faktów, ale i intuicji artystów oraz instytucji tworzących sztukę aktualną. Potrzebny jest nie tylko kolejny aparat krytyczny, ale przede wszystkim dystans wobec tych zjawisk, które po czasie mogą stać się przedmiotem poznania i opisu teoretycznego. W jaki sposób istnieją dla nas fotografie dostępne wyłącznie na ekranie komputera? Problem nieomal nieistniejącej materialnie fotografii artystycznej oczekuje na następcę Françoisa Soulagesa.

Estetyka fotografii Françoisa Soulagesa należy do tych książek, których nie da się przeczytać jednym tchem, mimo narastającej fascynacji sposobem przedstawiania faktów – pracy i realizacji znanych mu i, jak się wydaje, zaprzyjaźnionych z nim artystów, oraz dialogiem, który autor prowadzi z czytelnikami. Jest to publikacja, która długo nie trafi na półkę książek fotograficznych, między inne, ale już nie tak potrzebne pozycje. Określenie przedmiotu tejże fascynacji nie jest aż tak trudne. Fotografowanie od początku, od daty ogłoszenia wynalazku, było, jest i zapewne będzie rodzajem ceremonii, z wyrazistym podziałem ról i przestrzeni wokół fotografii i fotografa na sferę fotosacrum i fotoprofanum. Nie tak dawno w centrum fotosacrum znajdował się demiurg – fotograf, człowiek wyposażony w magiczny atrybut, jakim dla pozostałych uczestników ceremonii mógł być aparat fotograficzny. Tenże niemal półbóg może wykonać rzecz nadal niemożliwą do zrozumienia: zatrzymać czas i uczynić zastygły świat piękniejszym, niż bywa codzienność. A wszyscy pożądają lepszego świata, zamieszkałego przez ludzi dobrych i pięknych (gr. Kalos Kagathos). Świat fotosacrum zaludnił się; przybyło pomocników fotografa, ni to półbogów, jak on, ni to złych demonów, tworzących i utrzymujących agencje, galerie, muzea oraz instytucje fotograficzne. Rozbudowała się również przestrzeń fotoprofanum, głównie wskutek natrętnej obecności fotografii we wszystkich mediach elektronicznych, w gazetach i reklamie. Otoczenie wypełnione obrazami fotograficznymi wychowuje odbiorcę, ale też wywiera presję na fotografa, wzmacnia lub osłabia nawyki codzienne, także i kulturowe, przyczynia się do formułowania coraz szerszego wachlarza oczekiwań. Fotodemiurg spełnia te oczekiwania, przy całej świadomości, że tworzy świat nieprawdziwy, bo wirtualne wzorce zachowań kulturowych, którym zmuszony jest ulegać, zaczerpnięte są już z mediów a nie z rzeczywistości, przez co stają coraz bardziej sztuczne, a tylko niekiedy bywają sztuką. Nadrzędnym mitem kultury XX wieku okazała się scena, a nam wypada dodawać tylko odniesienia: teatralna, filmowa, kabaretowa, muzyczna oraz dopowiedzenia: materialistyczna, cyniczna, pluralistyczna itp. itd…

W rozdziale Gra fotografii pada nawet stwierdzenie: Każde zdjęcie wskazuje na to, iż „to” zostało odegrane, gdyż przed fotografem gra się i jest się odgrywanym. W fotografii pojęcie wolnej woli traci zasadność. Należy je zastąpić grą konieczności i przymusu tworzących życie, teatralnych związków. Nie zawsze można się zgodzić z autorem, gdy ten chce tak wiele objąć jedną teorią estetyczną, gdy nagle przypomina się zdjęcie nagiej wietnamskiej dziewczynki oparzonej napalmem, biegnącej z płaczem szosą, gdy przegląda się kartoteki z setkami czaszek ofiar ludobójstwa. Być może dla oprawców był to teatr śmierci, zrodzony z chorobliwego lęku przed śmiercią, ale ich ofiary nie były aktorami. Człowiek w depresji jest w stanie uwierzyć, że stracił wolną wolę – do obrony siebie oraz innych. Fotograf jest człowiekiem, czasami gra rolę półboga, czasem bywa niewolnikiem konwencji, ale chyba właśnie wtedy nie jest artystą. Dlatego słuszność należy przyznać Rolandowi Barthesowi, gdy mówi o pewnym rodzaju fotografii: Nie da się zaprzeczyć, że to było miłością do matki, a to było barbarzyństwem, o którym nie sposób zapomnieć. I rację ma François Soulages, gdy o innej grupie zdjęć twierdzi, że to zostało odegrane. Ale czy inscenizowana jest fotografia astronomiczna, satelitarna, przyrodnicza, fotografia rentgenowska? Coraz mniej zdjęć odpowiada przekonaniu Barthesa, coraz więcej Soulagesa. Pewnie dlatego Soulages przywołuje przekonanie profesora historii i kustosza fotografii artystycznej Jeana Claudea Lemagny o tym, że: Każde dzieło może być postrzegane jako dokument lub dzieło sztuki. I nie chodzi o dwa rodzaje zdjęć. Decyduje o tym spojrzenie tego, kto je rozważa. Zarówno to-co-zostało-odegrane, by znaleźć się na fotografii, jak i zatrzymanie w kadrze tego-co-było zaistniało w przeszłości, podobnie jak inne niesfotografowane zjawiska, w określonej przestrzeni i czasie.

Fotografia to wybór i wytwór człowieka skierowany do innych ludzi, niepotrzebny poza nami ani mikrokosmosowi, ani makrokosmosowi. Fotografia nie musi wcale dotyczyć zagadnienia rzeczywistości samej w sobie, poszukiwanie jej definicji stanowi od wieków problem filozofów, a nie tylko fotografów. Fotograf nie jest filozofem, a tym człowiekiem, który wyspecjalizował się w myśleniu o problemie fotografii i wytwarzaniu zdjęć, niekiedy artystycznych. Dodać wypada, że każda książka jest przedmiotem równie nietrwałym jak papierowy fotogram, ale jakoś tak się dzieje od wieków, że nikomu dotąd nie udało się zniszczyć wszystkich egzemplarzy jednego wydrukowanego i docenionego dzieła. Czyż nie podobnie dzieje się z powielonymi i docenionymi fotogramami? Zdolność do reprodukcji i powielania pomaga zachować wiedzę, która ocala.

Stanisław Jasiński

Do Kujawskiego Centrum Kultury w Inowrocławiu:

• na otwarcie wystawy Marty Rosenthal Sikory Miejsce Forma Przestrzeń w Galerii Miejskiej 18 listopada 2011 r.,
• na spektakl teatralny Przed sklepem jubilera Karola Wojtyły w Teatrze Miejskim 8 grudnia 2011 r.,
• na wystawę Śladami naszych przodków – haft kujawski ( środowisko twórcze Inowrocławia) w Galerii Tymczasem 9 grudnia 2011 r.,
• na przedświąteczną wystawę malarstwa środowiska twórców Inowrocławia 9 grudnia 2011 r.,
• spektakl poetycko-muzyczny W podróży z Miłoszem w wykonaniu Inowrocławskiego Teatru Otwartego 12 grudnia 2011 r.,
• kolejne spotkanie z cyklu Porozmawiajmy o…, wykład Justyny Majewskiej Od Oksfordu do Birmingham, czyli historia życia „papieża anglikanów”, który stał się katolikiem 15 grudnia 2011 r.,
• na cykl imprez Imieniny Inowrocławia 19-20 stycznia.

Do Teatru Baj Pomorski w Toruniu na Toruńskie Spotkania Teatrów Jednego Aktora w dniach 18-20 listopada 2011 r.

Do Chełmińskiego Domu Kultury w Chełmnie:

• na finał XVII Powiatowego Przeglądu Piosenki Dziecięcej i Młodzieżowej Wesoła Nutka oraz otwarcie wystawy pokonkursowej III edycji konkursu plastycznego i fotograficznego Chełmno w jesiennej szacie 20 listopada 2011 r.,
• do kinoteatru Rondo na koncert Zespołu Pieśni i Tańca Pomorze 21 stycznia,
• do kościoła farnego na koncert Kolędy z różnych stron świata w wykonaniu Orkiestry Dętej Chełmińskiego Domu Kultury pod dyrekcją Józefa Licy.

Do Miejskiego Ośrodka Kultury w Bydgoszczy na koncert gitarowy Jędrzeja Kubiaka 19 listopada 2011 r.

Do Pałacu Lubostroń:

• na CXLIII Koncert Pałacowy w wykonaniu Joanny Krempeć – Kaczor (kontrabas) i Filipa Maciborskiego (fortepian) 20 listopada 2011 r.
• na koncert dla rodzin z małymi dziećmi 18 grudnia 2011 r.,
• na uroczysty Koncert Noworoczny 8 stycznia,
• na CLIV Koncert Pałacowy – kolęd w wykonaniu Chóru im. Jana Pawła II z Szubina 15 stycznia,
• na CXLV Koncert Pałacowy – recital fortepianowy w wykonaniu Justyny Jażdżyk Opali oraz otwarcie wystawy obrazów Marcelego Derengowskiego 22 stycznia,
• na bal kostiumowy Lata dwudzieste, lata trzydzieste… 30 stycznia.

Do Białobłockiego Ośrodka Kultury w Białych Błotach na wystawę IX edycji konkursu plastycznego Okolica, w której mieszkam 23 listopada 2011 r.

Do Teatru Impresaryjnego im. Włodzimierza Gniazdowskiego we Włocławku na premierę spektaklu Teatru Skene Opowieść wigilijna w reżyserii Mieczysława Synakiewicza, scenografii Doroty Główczyńskiej i Dariusza Piotrowskiego, z muzyką Mariana Szczepańskiego 23 listopada 2011 r.

Do Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu na podsumowanie konkursu na Najlepszy Produkt spożywczy Pomorza i Kujaw 2011 w dniu 24 listopada 2011 r.

Do Akademickiej Przestrzeni Kulturalnej w Bydgoszczy na III seminarium Kultura i rozwój. Kultura  jako płaszczyzna mobilizacji społecznej i obywatelskiej w polskich metropoliach 25 listopada 2011 r.

Do Domu Plastyka w Toruniu

• na wernisaż wystawy malarstwa Marka Modela 25 listopada 2011 r.
• na otwarcie wystawy Ewy Gołogórskiej-Kuci Fotomontaż Miasta Lala Body 13 stycznia.

Do Muzeum Okręgowego w Toruniu:

• na otwarcie wystawy retrospektywnej malarstwa i rysunku Bronisław Jamontt 1886 – 1957 w dniu 25 listopada 2011 r.,
• wernisaż wystawy plakatów Szkoła Wajdy – szkoła plakatu 28 listopada 2011 r.

Do Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku:

• na otwarcie wystawy Zdzisława Szmita Wrażenia wyobraźni 26 listopada 2011 r.,
• na promocję publikacji Krystyny Pawłowskiej i Michała Kwiatkowskiego U Maryi stóp. Sanktuaria Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej 16 grudnia 2011 r.,
• na koncert kolędowo-noworoczny Chóru Canto pod dyrekcją Mariana Szczepańskiego – z Zespołu Szkół Muzycznych im. Czesława Niemena 27 stycznia.

Do Teatru im. W. Horzycy w Toruniu na prezentację Cudzoziemszczyzny Aleksandra Fredry w reżyserii Antoniego Słocińskiego na Scenie przypomnień 28 listopada.

Do Galerii Małej w Zespole Placówek Młodzieżowych Bursa w Grudziądzu w Grudziądzu:

• na otwarcie wystawy grafiki i rysunku Elżbiety John-Józefowicz 29 listopada 2011 r.,
• na otwarcie wystawy fotografii Marzeny Samborskiej Formy fotograficzne 17 stycznia.

Do Centrum Sztuki Współczesnej w Toruniu:

• na inaugurację obchodów 90–lecia powstania Biblioteki Pedagogicznej w Toruniu 30 listopada 2011 r.,
• na otwarcie wystawy 622 upadki Bunga z okazji 100–lecia Związku Polskich Artystów Plastyków 16 grudnia 2011 r.,
• na otwarcie wystawy World Press Photo 2011 – 13 stycznia,
• na promocję publikacji Mieczysław Wiśniewski. Twórczość z lat 1954-2010. Obrazy, kolaże, asamblaże, układy sferyczne 20 stycznia.

Do Muzeum Okręgowego w Bydgoszczy na wernisaż wystawy fotointerwencji Zbigniewa Libery Pozytywy 1 grudnia 2011 r.

Do Kafeterii Struna Światła na spotkanie prasowe z okazji wydania 100. numeru Toruńskiego Informatora Kulturalno-Artystycznego IKAR 1 grudnia 2011 r.

Do Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu:

• na otwarcie wystawy malarstwa i grafiki Wacława Jankowskiego 2 grudnia 2011 r.
• na koncert świąteczno-noworoczny Chóru Męskiego Echo pod dyrekcję Jerzego Cieślaka 14 stycznia,
• na koncert Orkiestry Kameralnej Capella Bydgostiensis 23 stycznia,
• na otwarcie wystawy Hanza i jej dziedzictwo 27 stycznia.

Do Galerii Muz w Toruniu:

• na wernisaż malarstwa, rysunku i grafiki Waldemara Żuchnickiego 2 grudnia 2011 r.,
• otwarcie wystawy fotografii Mariusza Broszkiewicza W obłokach kurzu, w promieniach światła 13 stycznia,
• na otwarcie wystawy grafiki Piotra Tołoczki Biografia linii 17 stycznia.

Do Galerii Sztuki Współczesnej we Włocławku:

• na otwarcie wystawy malarstwa i rysunku Kazimierza Lemańczyka Światy 2 grudnia 2011 r.
• na otwarcie wystawy obrazów grupy Plus Minus zŁodzi 5 stycznia

Do Dworu Artusa w Toruniu:

• na XI galę wręczenia nagród Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego 5 grudnia,
• Kujawsko-Pomorskie Spotkanie Opłatkowe 20 grudnia 2011 r.

Do Muzeum Okręgowego w Toruniu na otwarcie wystawy Z Torunia do gwiazd. Opowieść o Mikołaju Koperniku 6 grudnia 2011 r.

Do galerii Espace Brémontier w Paryżu na otwarcie wystawy Jana Kaji i Jacka Solińskiego Les anges protecteurs du temps 8 grudnia 2011 r.

Do Galerii Sztuki Ludowej i Nieprofesjonalnej w Bydgoszczy:

• na otwarcie wystawy malarstwa i rzeźby Józefa Walczaka z Więcborka 8 grudnia 2011 r.,
• na otwarcie wystawy 20. Ogólnopolskiego Konkursu Twórczości Więziennej 12 stycznia.

Do Galerii i Ośrodka Plastycznej Twórczości Dziecka w Toruniu:

• na otwarcie wystawy podsumowującej program edukacyjny Sztuka, sztuka, pokaż rogi 9 grudnia 2011 r.,
• na otwarcie wystawy z okazji 100–lecia zdobycia bieguna południowego Przełamywanie lodów 14 grudnia 2011 r.

Do Galerii Sztuki Wozownia w Toruniu:

• na otwarcie wystawy Mariana Stępaka Muszę też to powiedzieć… 9 grudnia 2011 r.,
• na otwarcie wystawy XXIII Międzynarodowego Biennale Ekslibrisu Współczesnego – Malbork 2011 w dniu 16 grudnia 2011 r.,
• na wykład połączony z promocją książki Jacka Krenza Ideogramy architektury. Między znakiem a znaczeniem 19 grudnia 2011 r.,
• na otwarcie wystawy Jakuba Pieleszka Obrazo-obiekty 8 stycznia,
• na otwarcie wystawy …tam, gdzie nas nie ma Ute Seifert i Olivera Voigta 13 stycznia,
• na otwarcie wystawy Daniela Rycharskiego street art na wsi 13 stycznia.
• na otwarcie wystawy obrazów Filipa Pręgowskiego i plakatów Nikodema Pręgowskiego 20 stycznia.

Do Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury w Izbicy Kujawskiej na koncert galowy Ogólnopolskiego XXVII Festiwalu Piosenki Dziecięcej Mikrofon dla najmłodszych 11 grudnia 2011 r.

Do Auli UMK w Toruniu na koncert galowy okazji 20-lecia działalności Stowarzyszenia Społecznego Ognisko Artystyczne Wrzosy 15 grudnia 2011 r.

Na uroczyste kujawsko-pomorskie obchody 30. rocznicy wprowadzenia w Polsce stanu wojennego w Bydgoszczy, Toruniu i we Włocławku w dniach 12-16 grudnia 2011 r.

Do filii Domu Muz w Toruniu, na Podgórzu na koncert Los Angeles Trio Jazz-kolęda 16 grudnia 2011 r.

Do Muzeum Etnograficznego w Toruniu:

• na spotkanie z cyklu Wieczory toruńskie pt. Z wizytą u Pani Profesor Marii Znamierowskiej Prüfferowej 5 grudnia 2011 r.,
• na Kiermasz świąteczny Sztuka ludowa i rękodzieło 11 grudnia 2011 r.,
• na otwarcie wystawy fotograficznej Etnoklimaty 16 grudnia 2011 r.

Do sali koncertowej Zespołu Szkół Muzycznych w Toruniu  na Koncert Metropolitalny Region Chopina w wykonaniu Pawła Wakarecego i Michała Szymanowskiego 17 grudnia 2011 r.

Do Wojewódzkiego Ośrodka Kultury i Sztuki w Bydgoszczy

• na XI Ogólnopolskie Konfrontacje Zespołów Tanecznych 17 grudnia 2011 r.,
• na karnawałowe spotkanie z historią w hotelu Ratuszowym 19 stycznia.

Do Teatru Letniego w Ciechocinku na XV Uroczystą Sesję Rady Miejskiej podsumowującą obchody 175-lecia uzdrowiska Ciechocinek 19 grudnia 2011 r.

Na Rynek w Inowrocławiu na inaugurację Szopki Kujawskiej 22 grudnia 2011 r.

Do Galerii Autorskiej w Bydgoszczy:

• na wystawę i performance Emanuela Kaji Typograficzna przestrzeń oraz spotkanie poetyckie z Michałem Tabaczyńskim Europa pod śniegiem 22 grudnia 2011. r.,
• na wystawę rzeźby i rysunku Aliny Kluzy-Kaja i spotkanie poetyckie z Janem Sochoniem Podróż z magami – wiersze świąteczne 26 stycznia.

Do Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej na otwarcie wystawy fotografii prasowej BZ WBK Press Foto 2011 – 9 stycznia.

Do Kafeterii Struna Światła w Dworze Artusa na uroczystość wręczenia stypendiów Miasta Torunia na rok 2012 – 9 stycznia.

Do Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Z. Arentowicza we Włocławku na wernisaż wystawy prac członków Włocławskiego Integracyjnego Stowarzyszenia Artystów Pasja – Anny Dębickiej, Wojciecha Groszewskiego i Cezarego Szunejki 12 stycznia.

Do Ośrodka Chopinowskiego w Szafarni na spektakl muzyczno-teatralny Miłość po włosku 15 stycznia.
 

Opr. S. J.

Rzeźba i malarstwo Józefa Walczaka
w Bydgoszczy

W Galerii Sztuki Ludowej i Nieprofesjonalnej Wojewódzkiego Ośrodka Kultury i Sztuki w Bydgoszczy 8 grudnia 2011 r. została otwarta retrospektywna wystawa rzeźb i obrazów Józefa Walczaka z okazji jubileuszu 25-lecia pracy twórczej artysty.

Józef Walczak – pisze Katarzyna Wolska – urodził się w 1947 roku na Pałukach. Obecnie mieszka w Więcborku. Przez większą część życia pracował na kolei, lecz cały swój wolny czas poświęcał i poświęca rzeźbieniu. Tworzenie rzeźb stało się jego wielką pasją. Przez 25 lat zdołał wykonać już bardzo wiele prac. Jest laureatem wielu nagród na konkursach sztuki ludowej. Zorganizował również szereg wystaw indywidualnych cieszących się dużym zainteresowaniem.

Obok figur postaci świeckich, fantazyjnych diabłów, wędrownych dziadów, żebraków, którzy stali się ulubionym tematem artysty, tworzy wizerunki sakralne – postacie Chrystusa w różnych wersjach i szopki bożonarodzeniowe.

Józef Walczak wypracował sobie własny oryginalny styl. Jego rzeźby starannie wygładzone, niezwykle proste w formie, często barwne, wyraziście polichromowane są bardzo dekoracyjne. Niektóre prace, szczególnie o tematyce świeckiej artysta jedynie bejcuje, odróżniając je w ten sposób od bardzo ważnych w jego twórczości – dzieł sakralnych.

Walczak, artysta niezwykle utalentowany maluje również obrazy na płótnie i na szkle. Jednak największą popularnością cieszą się jego rzeźby, poszukiwane przez hobbystów.

Wystawa 20. Ogólnopolskiego Konkursu
Twórczości Więziennej
w Bydgoszczy

W Galerii Sztuki Ludowej i Nieprofesjonalnej Wojewódzkiego Ośrodka Kultury i Sztuki Stara Ochronka w Bydgoszczy 12 stycznia została otwarta wystawa prac pokonkursowych 20. Ogólnopolskiego Konkursu Twórczości Więziennej Bydgoszcz 2011.

Bydgoski konkurs twórczości więziennej – pisze Robert Fira – organizowany jest nieprzerwanie od 1992 roku. W jego dwudziestu edycjach wzięło udział kilka tysięcy osadzonych (mężczyzn i kobiet) z prawie wszystkich zakładów penitencjarnych w kraju. Nadesłali oni łącznie około dziesięciu tysięcy prac plastycznych i rękodzielniczych oraz utworów literackich. Celem konkursu jest aktywizacja kulturalna środowiska więziennego oraz promowanie twórczości więziennej jako przejawu społecznie akceptowanej aktywności osadzonych.

 Bydgoski konkurs, obok sztumskiego, jest najdłużej organizowaną imprezą kulturalną w polskich zakładach penitencjarnych. Przez dwadzieścia lat jego idea była inspiracją do podejmowania wielu nowych i ciekawych inicjatyw kulturalnych przez środowisko osadzonych i administracje zakładów penitencjarnych w całym kraju. W zakładach naszego regionu jest to szczególnie widoczne.

20. Ogólnopolski Konkurs Twórczości Więziennej Bydgoszcz 2011 został ogłoszony pod hasłem Kiedy patrzę hen za siebie. W tym roku zamiarem organizatorów konkursu było wzbudzenie refleksji w więziennych twórcach, dotyczącej ich życia wcześniej, przed odbywaniem kary pozbawienia wolności. Czasem warto zatrzymać się w tym pędzie życia, gdzie nie mamy na nic czasu. Nie mamy czasu na to żeby robić to, co lubimy robić, a nawet czasem zapominamy o tym, co ma dla nas największą wartość. Czasem potrzeba, a czasem konieczność popatrzenia hen za siebie, aby nie zboczyć już z raz obranej drogi, którą być może w końcu udało się odnaleźć i podążyć ludziom, z którymi obcujemy na co dzień. Ale też nie zapominać o tym, że to co było kiedyś, nie do końca było złe. Nie było przypadkiem. Pewnie stało się po coś? Trzeba powiedzieć tym wszystkim ludziom, że to nie był czas stracony, że udało im się odnaleźć to, co kiedyś utracili, a może osiągnęli jeszcze więcej. Dlatego też, pomimo wywieranej dziś na nas presji, że powinniśmy być tu i teraz, patrząc optymistycznie w przyszłość, powinniśmy pamiętać o tym, że tylko zaglądając w przeszłość, patrząc hen za siebie, odnajdziemy… siebie.

 Bydgoski konkurs twórczości więziennej od początku organizowany jest przez bydgoski Areszt Śledczy przy wsparciu Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Bydgoszczy.

Projekt Instytucje Kultury XXI w.

Competir Polska Sp. z o. o. organizuje kolejną edycję projektu Instytucje Kultury XXI w., służącego poszerzeniu wiedzy z zakresu teorii i praktyki kulturalnej, rozwijaniu umiejętności zarządzania instytucjami kultury, a także nabyciu nowych umiejętności komunikacyjnych, w tym z zakresu wykorzystania technologii informacyjnych w sferze zarządzania kulturą.
Czwarta, ostatnia już edycja projektu Instytucje kultury XXI wieku – pisze Marcin Mikołajcak – organizowanego przez firmę Competir Polska Sp. z o. o. rusza w lutym 2012 roku. Zajęcia prowadzone będą w soboty, w sumie odbędzie się 9 spotkań, a każde z nich składać się będzie z wykładu oraz ćwiczeń. W szkoleniach mogą wziąć udział wszyscy pracownicy instytucji kultury.
Tematyka seminariów będzie obejmować następujące zagadnienia:
1. Polityka kulturalna w perspektywie europejskiej, krajowej, regionalnej i lokalnej.
2. Strategie rozwoju kultury dla gmin i regionów.
3. Perspektywy finansowania sektora kultury w ramach funduszy ministerialnych i europejskich.
4. Psychologiczne aspekty zarządzania zespołem projektowym.
5. Marketing i promocja kulturalnych marek lokalnych; odkrywanie zapomnianych miejsc związanych z kulturą.
6. Projekt kulturalny – produkt kulturalny: ich znaczenie dla polityki kulturalnej.
7. Ochrona marki kulturalnej – aspekty ochrony własności intelektualnej w kulturze.
8. Pozycjonowanie i promocja jednostek samorządu terytorialnego w oparciu o kulturę.
9. Kultura i badania nad kulturą jako element poznania potrzeb lokalnych i integracji społecznej.
Wykładowcami i trenerami są niemal wyłącznie praktycy: dyrektorzy festiwali, managerowie projektów kulturalnych, pracownicy instytucji kultury, samorządowcy odpowiedzialni za kulturę w ośrodkach, w których kultura stanowi kluczowy element kształtowania marki gminy i jej promocji, a także związani z ośrodkiem poznańskim badacze obszaru kultury z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Warto wymienić choćby twórcę przebudowy Tygodnika Powszechnego Dariusza Jaworskiego, dyrektorkę artystyczną Festiwalu Dialogu Czterech Kultur dr Agatę Siwiak, szefową Towarzystwa Inicjatyw Twórczych ę Martę Białek-Graczyk czy twórczynię Ośrodka Działań Artystycznych Dorożkarnia Annę Michalak-Pawłowską.
Rezultatem warsztatów będzie podniesienie kwalifikacji zawodowych, wzbogacenie wiedzy z zakresu teorii i praktyki polityki kulturalnej, podniesienie umiejętności zarządzania instytucją i projektem kulturalnym, również na zasadzie wymiany dobrych praktyk, nabycie nowych umiejętności komunikacyjnych, wzrost świadomości z zakresu regionalnego i samorządowego aspektu zastosowania innowacji w sferze zarządzania kulturą w ramach projektów i instytucji.

Zgłoszenia przyjmują:
Marcin Mikołajczak, tel. 501 921 501
Paweł Bajerlein, tel. 501 381 236
Competir Polska Sp. z o. o.